Badania profilaktyczne - jakie warto wykonać? Profilaktyka nowotworów i chorób przewlekłych.

Czym są badania profilaktyczne?

Badania profilaktyczne to zestaw diagnostycznych testów, które służą do wczesnego wykrywania nieprawidłowości w funkcjonowaniu organizmu, mogących sugerować rozwijające się choroby. Testy te mogą obejmować analizę próbek krwi, wymazów lub badanie składu moczu i innych płynów ustrojowych, a także badanie USG czy mammografię. Ich celem jest zapobieganie chorobom poprzez identyfikację problemów jeszcze przed pojawieniem się poważnych patologii. Ważne jest, aby te badania były regularnie wykonywane, nawet w przypadku braku dolegliwości, aby móc działać wcześnie w razie potrzeby i dać szansę na pełne wyleczenie lub nie dopuścić do rozwoju choroby.

Dlaczego warto wykonywać badania profilaktyczne?

Wiele chorób może rozwijać się przez długi czas, nawet nie wywołując żadnych widocznych objawów. Niestety, w takich przypadkach dokładna diagnoza często jest stawiana dopiero na zaawansowanym etapie choroby, kiedy już występują nieodwracalne zmiany w tkankach. To może ograniczyć możliwości leczenia, a rokowanie dla pacjenta może być niezbyt dobre. Z tego powodu tak istotne jest wykonywanie regularnych badań profilaktycznych, które pozwalają wykryć drobne nieprawidłowości, by móc odpowiednio szybko zareagować i nie dopuścić do rozwoju choroby. W przypadku wykrycia początków choroby we wczesnym stadium, daje to szanse na pełne wyleczenie. W ramach ubezpieczenia zdrowotnego, większość z opisanych badań kontrolnych przysługuje bezpłatnie. Skierowanie na badania można uzyskać od lekarza pierwszego kontaktu.

Badanie ogólne moczu

Badanie ogólne moczu, zwane również ogólnym badaniem moczu, to jedno z podstawowych badań laboratoryjnych, które pomaga ocenić zdrowie układu moczowego oraz diagnozować różne schorzenia i zaburzenia organizmu. Badanie to analizuje fizyczną i chemiczną charakterystykę moczu, takie jak kolor, wygląd, gęstość, obecność białka, glukozy, krwi, leukocytów i innych składników. Do badania pobiera się poranną próbkę moczu. Przed pobraniem należy dokładnie umyć i osuszyć okolice intymne. Niewielką ilość moczu, około 30-50 ml (środkowy strumień) należy oddać do specjalnego zakręcanego pojemniczka dostępnego w aptece. Szczelnie zakręcony pojemnik należy jak najszybciej dostarczyć do laboratorium. Badanie moczu pozwala wykryć takie nieprawidłowości jak m.in. stan zapalny w układzie moczowym, infekcje bakteryjne pęcherza, choroby nerek, cukrzyca, odwodnienie, kamica nerkowa. Regularne badania moczu powinny wykonywać w szczególności osoby z chorobami przewlekłymi takimi jak np. cukrzyca, choroby nerek, wątroby, ciężarne, z nawracającymi infekcjami dróg moczowych, osoby starsze, otyłe.

Lipidogram

Lipidogram, zwany również badaniem lipidowym lub panelu lipidowego, to test diagnostyczny, który służy do oceny poziomu lipidów we krwi. Lipidy to tłuszcze i substancje podobne do tłuszczów, które odgrywają ważną rolę w organizmie, ale w nadmiernych ilościach mogą stanowić ryzyko dla zdrowia, zwłaszcza w odniesieniu do serca i naczyń krwionośnych. W skład lipidogramu wchodzą zazwyczaj następujące badania:

• Cholesterol całkowity: Określa całkowitą ilość cholesterolu we krwi, w tym zarówno "dobrego" cholesterolu HDL, jak i "złego" cholesterolu LDL.
• Cholesterol LDL: Znany jako "zły" cholesterol, który może gromadzić się na ścianach naczyń krwionośnych i przyczyniać się do rozwoju miażdżycy.
• Cholesterol HDL: Nazywany "dobrym" cholesterolem, który pomaga usuwać nadmiar cholesterolu LDL z naczyń krwionośnych i
• Trójglicerydy: Są to inne rodzaje lipidów, które mogą być związane z ryzykiem chorób serca.

Przed badaniem lipidogramu, pacjent powinien być na czczo przez około 9-12 godzin. Należy unikać spożywania alkoholu na co najmniej 24 godziny przed badaniem oraz intensywnego wysiłku fizycznego, ponieważ może wpływać na wyniki lipidogramu. Regularne badania lipidogramu w szczególności powinny wykonywać osoby z czynnikami ryzyka chorób układu krążenia: osoby otyłe, z nadwagą, palacze, prowadzące siedzący tryb życia, z cukrzycą, z historią chorób serca w rodzinie oraz ze zdiagnozowanymi zaburzeniami lipidowymi w celu monitorowania procesu leczenia. Co roku lipidogram jest badaniem zalecanym dla mężczyzn po 40 roku życia oraz dla kobiet po 50 roku życia.

Podstawowe badania krwi - morfologia

Morfologia krwi jest podstawowym badaniem, które każdy powinien wykonywać co roku. Pozwala na wykrycie licznych nieprawidłowości takich jak m.in. niedokrwistość, infekcje, stan zapalny, zaburzenia krzepnięcia. Stanowią punkt wyjścia do dalszej diagnostyki, w razie wykrycia nieprawidłowości. Na pobranie krwi do badania powinno się przyjść rano na czczo.

Glukoza we krwi

Badanie glukozy we krwi, znane również jako pomiar poziomu cukru we krwi, polega na analizie ilości glukozy obecnej we krwi. Jest to jedno z podstawowych badań diagnostycznych, które pozwala ocenić poziom cukru w organizmie i monitorować funkcjonowanie układu metabolicznego. Badanie glukozy we krwi może pomóc w wykryciu lub monitorowaniu różnych chorób i zaburzeń takich jak cukrzyca, nieprawidłowa tolerancja glukozy, hiperglikemia, hipoglikemia, insulinooporność. Na pobranie krwi do oznaczenia glukozy na czczo powinno się przyjść rano, z zachowaniem odstępu od ostatniego posiłku przynajmniej 8, a najlepiej 10-12 godzin.

Badanie tarczycy

Hormony tarczycy są niezwykle ważne dla prawidłowego funkcjonowania całego organizmu. Badania poziomu hormonów tarczycy koncentrują się głównie na ocenie TSH (tyreotropina, produkowana przez przysadkę mózgową, która stymuluje produkcję hormonów tarczycy), fT3 (trijodotyronina, główny hormon tarczycy) oraz fT4 (tyroksyna). Te hormony regulują metabolizm i mają ogromny wpływ na wiele procesów w organizmie. Nieprawidłowe poziomy hormonów tarczycy mogą powodować różnorodne skutki, znacznie wpływając na komfort życia pacjenta. Jeśli wykryje się  niedoczynność (zbyt niski poziom hormonów tarczycy) lub nadczynność (zbyt wysoki poziom), dodatkowe badania pozwolą na dokładne zrozumienie przyczyny tych zmian, co pozwoli na wdrożenie odpowiedniego leczenia i zmniejszenie uciążliwych objawów.

Cytologia

Cytologia jest jednym z ważnych badań ginekologicznych, które każda kobieta powinna wykonywać regularnie. Jest to nieinwazyjne i zazwyczaj bezbolesne badanie, które pozwala wykryć potencjalne zmiany w komórkach szyjki macicy, które mogą być wczesnym sygnałem raka. Podczas cytologii lekarz pobiera próbkę nabłonka z szyjki macicy za pomocą specjalnej szczoteczki. Badanie odbywa się na fotelu ginekologicznym i trwa zaledwie kilka minut. Choć może niektóre pacjentki odczuwać lekki dyskomfort, warto pamiętać, że badanie to może uratować życie. Przed wykonaniem cytologii istotne jest odpowiednie przygotowanie. Należy powstrzymać się od przyjmowania leków i globulek dopochwowych na 4 doby przed badaniem oraz unikać stosunków płciowych przynajmniej na 24 godziny przed testem. Ważne jest także wyleczenie wszelkich infekcji intymnych, które mogłyby wpłynąć na wynik badań. Dodatkowo, przed cytologią nie należy planować innych badań ginekologicznych takich jak palpacja, wziernikowanie czy USG dopochwowe, aby wynik cytologii nie był zafałszowany. Najlepiej jest wykonać cytologię w okolicach środka cyklu i unikać pobierania materiału podczas miesiączki. Po badaniu, mogą pojawić się lekkie plamienia, które zazwyczaj ustępują po kilku godzinach. Jednak, jeśli plamienie jest obfite lub utrzymuje się dłużej, zaleca się zgłoszenie się do ginekologa w celu oceny sytuacji.

Próby wątrobowe

Badanie oceny funkcjonowania wątroby, zwane również "próbami wątrobowymi", to grupa różnych parametrów krwi, które pozwalają wykryć potencjalne nieprawidłowości w działaniu tego narządu. Pakiet badań wątrobowych zawiera zazwyczaj oznaczenie:

• AST (aminotransferaza asparaginianowa)
• ALP (fosfataza alkaliczna)
• BIL (bilirubina)
• GGTP (γ-glutamylotrasferaza)

Wątroba ma zdolność do regeneracji i kompensacji, co sprawia, że wiele jej chorób, nawet w zaawansowanym stadium, może nie dawać widocznych objawów. Badanie prób wątrobowych pozwala jednak wykryć zarówno przewlekłe, jak i ostre problemy w tym narządzie. Niektóre z tych schorzeń, jeśli nie zostaną wcześnie zdiagnozowane i leczone, mogą znacząco zwiększyć ryzyko rozwoju nowotworów wątroby. Na przykład przewlekłe zapalenie wątroby wywołane przez wirus WZW B może znacznie zwiększyć ryzyko wystąpienia raka wątroby. Dlatego tak ważne jest jak najszybsze wykrycie tych problemów i wdrożenie odpowiedniego leczenia.

Witamina D

Pomiar stężenia witaminy D we krwi polega na pobraniu próbki krwi od pacjenta i analizie zawartości 25-hydroksywitaminy D (25(OH)D), która jest uznawana za wskaźnik poziomu witaminy D w organizmie. Większość populacji Polski ma jej zbyt niskie stężenie. Regularne badania poziomu witaminy D pozwalają na wczesne wykrycie niedoborów, monitorowanie skuteczności suplementacji oraz umożliwienie doboru odpowiedniej dawki. Wiele badań pokazuje powiązanie niedoborów witaminy D z osteoporozą czy niektórymi chorobami autoimmunologicznymi. Grupą szczególnego ryzyka niedoborów witaminy D są osoby starsze, otyłe oraz nie stosujące suplementacji i mało wychodzące na słońce.

Profilaktyka raka piersi

Każda kobieta niezależnie od wieku, raz w miesiącu powinna wykonać samobadanie piersi. Palcami powinno się sprawdzić miejsce obok miejsca czy nie występują żadne guzki, stwardnienia. Należy obejrzeć czy na piersi nie pojawiły się żadne nieprawidłowości – wyciek z brodawek, zmiana kształtu brodawki, przebarwienia. Badanie najlepiej wykonać pomiędzy 6 a 9 dniem cyklu menstruacyjnego. U kobiet po 50 roku życia do 69 lat kobiety mogą nieodpłatnie wykonać badanie mammograficzne piersi co 2 lata w ramach narodowego funduszu zdrowia. U młodszych kobiet, ze względu na większą gęstość tkanki gruczołowej, zalecane jest badanie USG piersi.

Badania dodatkowe

U mężczyzn dodatkowo zalecane jest wykonywanie samobadania jąder raz w miesiącu, a przez lekarza raz na 3 lata (pod kątem raka jądra). Kolonoskopia w grupie osób 50+ zalecana jest raz na pięć lat (screening pod kątem raka jelita grubego). Wykonuje się także badanie na obecność krwi utajonej w kale. U mężczyzn po 50-tce raz w roku powinno się oznaczać PSA - badanie przesiewowe w kierunku raka prostaty.

Badania profilaktyczne warto wykonywać regularnie, dostosowując ich zakres do wieku i swojego stanu zdrowia. Dzięki programom profilaktycznym można zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka i inne poważne choroby lub wykryć je we wczesnym stadium, umożliwiającym pełne wyleczenie.

Przypisy

1. Solnica B. Diagnostyka laboratoryjna. PZWL, Wydawnictwo Lekarskie, 2019.
2. Ostrowska L., Orywal, K., Stefańska E. Diagnostyka laboratoryjna w dietetyce. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2018.
3. Tomaszewski, J. Diagnostyka laboratoryjna. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2013.