Choroby cywilizacyjne – czym są i jak im zapobiegać?

Choroby cywilizacyjne – co to jest?

Choroby cywilizacyjne są to choroby występujące powszechnie, których rozwój oraz rozprzestrzenianie spowodowane jest poprzez rozwój cywilizacji. Stanowią plagę XXI wieku krajów rozwiniętych. Szacuje się, że są one przyczyną ponad 80% zgonów. Są to choroby przewlekłe, niezakaźne. Czynnikami środowiskowymi przyczyniającymi się do rozwoju tych chorób jest niska aktywność, ruchowa, stres, nieodpowiednia dieta, palnie papierosów, hałas, skażenie środowiska oraz promieniowanie – głównie jonizujące. Coraz częściej opisuje się znaczenie czynników psychologicznych takich jak np. zaburzenia lękowe w rozwoju chorób cywilizacyjnych. Do najczęściej spotykanych chorób cywilizacyjnych zalicza się otyłość, cukrzycę, nowotwory oraz niektóre choroby sercowo-naczyniowe, w tym zawał serca, nadciśnienie tętnicze i choroba niedokrwienna serca. Wśród chorób związanych z rozwojem cywilizacji wymienia się również alergie i nadwrażliwości pokarmowe, osteoporozę, próchnicę zębów oraz niektóre choroby psychiczne jak np. depresja, zaburzenia lękowe, anoreksja. Do chorób o charakterze globalnym związanych z zanieczyszczeniem powietrza, obecnością spalin i dymu papierosowego zalicza się także choroby układu oddechowego takie jak rak płuc, przewlekła obturacyjna choroba płuc, astma oskrzelowa oraz nowotwory głowy i szyi.

Przyczyny chorób cywilizacyjnych

Choroby cywilizacyjne mają wielowymiarowe podłoże. Wśród czynników ryzyka ich rozwoju wymienia się:

• nadwagę
• siedzący tryb życia
• palenie papierosów
• stres
• dieta bogata w cukry proste
• duża ilość mięsa i tłuszczów nasyconych w diecie
• zbyt niskie spożycie warzyw i owoców
• częste jedzenie wysoko przetworzonej żywności
• zanieczyszczenie środowiska
• zaburzenia psychiczne

Choroby nowotworowe

Jednym z wiodących problemów zdrowotnych na świecie są choroby nowotworowe. Z ich powodu umiera 9,6 milionów ludzi rocznie, a roczne koszty leczenia podaje się w trylionach dolarów. W Polsce w 2017 roku nowotwory były przyczyną 107 tysięcy zgonów, co stanowi 26,5% wszystkich przyczyn. 93,16% spośród nich były nowotworami złośliwymi. Choroby nowotworowe i układu krążenia mają wiele wspólnych czynników ryzyka m.in palenie papierosów, nadwaga i otyłość, brak aktywności fizycznej, zła dieta i nadmierna konsumpcja alkoholu. Kolejnym czynnikiem łączącym te jednostki chorobowe jest stan zapalny. Może być on indukowany wskutek narażenia na czynniki szkodliwe (np. dym tytoniowy), promieniowanie, alkohol czy przebyte choroby wirusowe i bakteryjne. Obecnie najwięcej osób umiera z powodu nowotworów złośliwych układu oddechowego, jelita grubego, układu moczowego oraz żeńskich narządów płciowych i sutka. Procentowy rozkład przedstawiony jest na rycinie 1 (źródło: GUS rocznik demograficzny 2019, ISSN 1505-6716). W przypadku kobiet, najczęściej występującym nowotworem złośliwym jest rak sutka, jednak z powodu stosunkowo dobrej wykrywalności i skutecznego leczenia, nie jest on przyczyną najwyższej umieralności z powodu nowotworów w tej grupie. Niemniej jednak, zachorowalność na raka piersi wykazuje tendencję wzrostową o około 1,5% rocznie. Jest to między innymi związane z jego większą wykrywalnością, ze względu na większą świadomość społeczną oraz zwiększenia dostępności badań obrazowych takich jak mammografia czy USG.

Choroby sercowo-naczyniowe

Choroby układu sercowo-naczyniowego są wiodącą przyczyną śmierci na świecie, powodując 17,9 miliona zgonów każdego roku. Według danych WHO stanowi to 31% ogólnoświatowych przyczyn zgonów. W Polsce odsetek ten wynosi 41,47%. Ze 167 tysięcy osób zmarłych na CHUK najczęstszymi przyczynami były: choroba niedokrwienna serca 44,72 tys. (w tym ostry zawał serca 12,4tys.), miażdżyca 33,25tys., choroby naczyń mózgowych 30,63 tys. oraz nadciśnienie 7,28tys. Choroba niedokrwienna serca (ChNS) obejmuje wszystkie stany niedokrwienia mięśnia sercowego związane ze zmianami w tętnicach wieńcowych. W ponad 98% przypadków przyczyną ChNS jest miażdżyca tętnic wieńcowych. Modyfikacje stylu życia są niezmiernie istotne w kontekście leczenia i prewencji chorób układu krążenia. Według piśmiennictwa zaprzestanie palenia papierosów, wzmożenie aktywności fizycznej, unormowanie masy ciała i zdrowe odżywianie znacznie zmniejszają ryzyko wystąpienia choroby niedokrwiennej serca i śmierci z powodu chorób układu krążenia. Czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych takich jak choroba niedokrwienna serca, które możemy modyfikować to :

• otyłość
• zespół metaboliczny
• palenie tytoniu
• insulinooporność, cukrzyca
• mała aktywność fizyczna
• zła dieta i nadużywanie alkoholu
• nadciśnienie tętnicze
• hipercholesterolemia
• wysoki poziom cholesterolu LDL
• niskie stężenie cholesterolu HDL
• infekcje (Chlamydophila pneumoniae, HSV, CMV)

Cukrzyca

Przyczyną rozwoju cukrzycy typu 2 jest upośledzone wydzielanie insuliny i spadek wrażliwości tkanek obwodowych na ten hormon. Zachorowaniu sprzyjają uwarunkowania genetyczne oraz niektóre czynniki środowiskowe. Szacuje się, że otyłość trzykrotnie zwiększa ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2. Ponad 90% osób chorujących na cukrzycę to osoby otyłe. Związek ten wynika z insulinooporności powodowanej przez otyłość. Ponadto, częstość zachorowania jest wyższa u osób mało aktywnych fizycznie, z zespołem metabolicznym, niewłaściwymi nawykami żywieniowymi.

Otyłość

Otyłość to prawdziwa epidemia XXI wieku. Dotyczy ludzi na całym świecie, w szczególności w krajach wysokorozwiniętych. Stanowi ryzyko chorób takich jak m.in:

• nadciśnienie tętnicze
• choroby pęcherzyka żółciowego
• cukrzyca typu 2
• choroba wieńcowa
• zapalenie kości i stawów
• udar
• rak okrężnicy
• rak piersi po menopauzie
• rak jelita grubego
• rak macicy i jajnika
• bezdech senny
• pogorszenie płodności

Najbardziej rozpowszechnioną metodą oceny poziomu nadwagi oraz otyłości jest wskaźnik masy ciała BMI obliczany jako iloraz masy ciała (w kilogramach) oraz kwadratu wysokości ciała (w metrach). Za otyłość u osób dorosłych uznaje się wartości BMI wyższe lub równe 30.

Choroby cywilizacyjne - profilaktyka

W profilaktyce chorób cywilizacyjnych zalecane jest:

• utrzymywanie wskaźnika BMI poniżej 25kg/m 2
• 30-60min aktywności fizycznej o umiarkowanym nasileniu przez większość dni w tygodniu
• dieta bogatą w owoce, warzywa i produkty pełnoziarniste
• ograniczenie spożycia tłuszczów nasyconych <10%
• zmniejszenie ilości wypijanego alkoholu do <100g tygodniowo
• część porcji mięsa powinno się zastąpić tłustymi rybami morskimi (1-2 razy w tygodniu)
• stosowanie diety śródziemnomorskiej lub diety DASH (Dietary Approach to Stop Hypertension)
• niepalenie wyrobów tytoniowych

Składniki bioaktywne zawarte w żywności mogą wywierać działanie przeciwnowotworowe i przeciwzapalne. Jedną z najważniejszych grup związków aktywnych zawartych w żywności są polifenole roślinne. Badania epidemiologiczne i kliniczne dowodzą, że związki te przyczyniają się do profilaktyki wielu chorób, w tym nowotworów, chorób układu krążenia i zaburzeń metabolicznych. Ze względu na swoją aktywność przeciwzapalną i antyoksydacyjną mogą wpływać na spowolnienie wzrostu różnych rodzajów nowotworów. Szczególnie często analizowanymi związkami jest resweratrol, galusan epigallokatechiny, kwercetyna, kwas elagowy i apigenina. Według badań, polifenole roślinne zmniejszają poziom biomarkerów stanu zapalnego takie jak m.in. hs-CRP, amyloid A w surowicy, fibrynogen, cytokiny (Il-6, IL-1β, TNF-α, MCP-1), adkipokiny, metaloproteinazy, czynnik NF-κB. Mogą również podwyższać stężenie cytokin przeciwzapalnych takich jak IL-10.

Kolejną bardzo ważną grupą związków są kwasy tłuszczowe omega-3, znane ze swojej aktywności przeciwzapalnej. W badaniach klinicznych udokumentowano ich liczne korzyści zdrowotne. Poprawiają profil lipidowy poprzez redukcję poziomu cholesterolu LDL i triglicerydów we krwi oraz podwyższenie cholesterolu HDL. Obniżają aktywację płytek krwi, zmniejszają poziom substancji prozapalnych.. Dodatkowo w dawce co najmniej 2g/ dobę znacząco zmniejszają stężenie CRP oraz śmiertelność z powodu chorób układu krążenia. Udowodniono również ich korzystny wpływ jako substancji uzupełniających leczenie depresji. Ze względu na szereg korzystnych właściwości, w tym aktywność przeciwpłytkową i przeciwzapalną, polifenole roślinne oraz kwasy tłuszczowe omega-3 są obiecującymi substancjami wspomagającymi terapię chorób o podłożu zapalnym.

Przypisy

1. Zhang, H. and R. Tsao, Dietary polyphenols, oxidative stress and antioxidant and anti-inflammatory effects. Current Opinion in Food Science, 2016. 8: p. 33-42.
2. Joseph, S.V., Indika Edirisinghe, Britt M. Burton-Freeman, Fruit polyphenols: A review of anti-inflammatory effects in humans." Critical reviews in food science and nutrition. Critical reviews in food science and nutrition 2016. 56(3): p. 419-444.
3. Tur, J.A., et al., Dietary sources of omega 3 fatty acids: public health risks and benefits. Br J Nutr, 2012. 107 Suppl 2: p. S23-52.
4. Kitajewska W., S.W., Kopański Z., Maslyak Z., Sklyarov I., Choroby cywilizacyjne i ich prewencja. J. Clin. Healthc, 2014(1): p. 3-47.
5. Knuuti, J., et al., 2019 ESC Guidelines for the diagnosis and management of chronic coronary syndromes. Eur Heart J, 2020. 41(3): p. 407-477.
6. Venturini, E., et al., Oncology and Cardiac Rehabilitation: An Underrated Relationship. J Clin Med, 2020. 9(6).
7. Lopez-Candales, A. and D. Harris, From bench to bedside: Chronic inflammation and cardiovascular risks. Ijc Metabolic & Endocrine, 2016. 12: p. 1-2.
8. Osiński W. Nadwaga i otyłość. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2016.