Zespół jelita drażliwego (IBS) – objawy, przyczyny, dieta i leczenie

Wiecznie wzdęty i bolący brzuch? Biegunki na zmianę z zaparciami? To mogą być objawy zespołu jelita drażliwego, dowiedz się więcej o zespole jelita drażliwego, diecie w przypadku IBS i sposobie leczenia zespołu jelita drażliwego.

Zespół jelita drażliwego (IBS) – co to za choroba?

Zespół jelita drażliwego (ang. IBS – Irritable Bowel Syndrowe) jest to przewlekła choroba jelita cienkiego i grubego o nieznanej etiologii. Nie wykryto żadnej przyczyny organicznej ani biochemicznej. Często uznaje się, że przyczyną są zaburzenia interakcji jelitowo-mózgowych. Aż u 70-90% pacjentów z zespołem jelita drażliwego, współistnieją zaburzenia psychiczne takie jak depresja, zaburzenia lękowe czy zaburzenia osobowości. W zespole jelita drażliwego głównie występują objawy ze strony układu pokarmowego takie jak ból brzucha, wzdęcia, nudności i wymioty, zgaga, domieszka śluzu w kale, biegunki lub zaparcia. Ból brzucha jest stały lub nawracający, najczęściej zlokalizowany jest w lewej części podbrzusza i ustępuje po wypróżnieniu. Szczególnie nasila się w godzinach porannych, po posiłkach i w sytuacjach stresowych. Czasami w zespole jelita drażliwego występują również objawy niezwiązane z układem pokarmowym takie jak senność, bóle pleców w odcinku lędźwiowym, częste bóle głowy, nocne oddawanie moczu, zaburzenia miesiączkowania i ból podczas stosunku.

Zespół jelita drażliwego – przyczyny

Zespół jelita drażliwego jest chorobą o skomplikowanej etiologii. Nie wykryto żadnej przyczyny organicznej ani biochemicznej. Często uznaje się, że przyczyną są zaburzenia interakcji jelitowo-mózgowych. Aż u 70-90% pacjentów z zespołem jelita drażliwego, współistnieją zaburzenia psychiczne takie jak depresja, zaburzenia lękowe czy zaburzenia osobowości. Na jej rozwój ma wpływ dysbioza jelitowa, stres, nieodpowiednia dieta oraz niektóre czynniki endogenne np. zaburzenie wchłaniania kwasów żółciowych. Dochodzi do aktywacji układu immunologicznego błony śluzowej jelita,  co skutkuje zwiększeniem przepuszczalności bariery jelitowej i wystąpieniem zaburzeń funkcji motoryczno-sensorycznych przewodu pokarmowego. W wyniku skurcz umięśni gładkich pojawia się ból brzucha, wzdęcia, zaparcia.

Podstawową rolę w motoryce przewodu pokarmowego odgrywa wędrujący kompleks motoryczny – MMC (Motor Migrating Complex). Jest to wzorzec aktywności elektrycznej obserwowany w przewodzie pokarmowym w regularnym cyklu podczas postu. MMC pojawia się co 90–230 minut w pomiędzy posiłkami i odpowiada za burczenie w brzuchu odczuwane podczas głodu. Bierze również udział w transporcie bakterii z jelita cienkiego do jelita grubego oraz w hamowaniu migracji bakterii okrężnicy do końcowego odcinka jelita krętego. Prawidłowy rytm MMC jest niezbędny do prawidłowego skurczu i rozkurczu mięśniówki jelit. Upośledzenie funkcji MMC zwykle powodują przerost bakterii w jelicie cienkim, a także prowadzi do zaburzeń fali perystaltycznej i powstawania bólu o charakterze kolkowym lub spastycznym (skurczowym).

 

Kto choruje na zespół jelita drażliwego?

Zespół jelita drażliwego może pojawić się u każdego, częstość jego występowania w populacji szacuje się na 11%. Niemniej jednak, dwukrotnie częściej występuje u kobiet, a objawy pojawiają się zazwyczaj przed 35 rokiem życia. 

Zespół jelita drażliwego - objawy

Jakie objawy mogą wskazywać na IBS? Objawy podobne jak w zespole jelita drażliwego mogą występować w wielu innych chorobach układu pokarmowego takich jak nieswoiste zapalenia jelit, rak jelita grubego czy choroba uchyłkowa. Z tego powodu niezmiernie ważne jest, aby przeprowadzić odpowiednią diagnostykę. Do podstawowych symptomów alarmowych, które jeśli wystąpią należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza należą: biegunka z domieszką krwi, gorączka i szybka utrata masy ciała.

W zespole jelita drażliwego ból brzucha występuje co najmniej 1 dzień w tygodniu w ciągu ostatnich 3 miesięcy. Ból jest stały lub nawracający, najczęściej zlokalizowany w lewej części podbrzusza i ustępuje po wypróżnieniu. Szczególnie nasila się w godzinach porannych, po posiłkach oraz w sytuacjach stresowych. Wśród objawów, które mogą wystąpić poza bólem brzucha zalicza się:

• nudności i wymioty
• wzdęcia
• zmiana rytmu wypróżnień
• biegunki
• zaparcia
• wzmożona pobudliwość jelita grubego na bodźce (np. stres)
• zgaga
• odbijanie
• wczesne uczucie pełności po posiłku
• domieszka śluzu w kale
• częste bóle głowy
• bóle pleców w odcinku lędźwiowym
• senność
• nocne oddawanie moczu
• zaburzenia miesiączkowania
• ból podczas stosunku  

Zespół jelita drażliwego - rozpoznanie

Rozpoznanie jelita drażliwego stawiane jest w oparciu o kryteria rzymskie IV. Na IBS wskazuje występowanie nawracającego bólu brzucha występującego średnio przez co najmniej  3 miesiące i towarzyszą mu przynajmniej 2 z 3 następujących cech: wiąże się z wypróżnieniem, ze zmianą konsystencji stolca lub częstości wypróżnień. Objawy jelita drażliwego powinny wystąpić przynajmniej na 6 miesięcy przez ustaleniem rozpoznania.

 

Zespół jelita drażliwego - dieta

Dietę można uznać za „domowy sposób” na poradzenie sobie z objawami zespołu jelita drażliwego. Zespół jelita drażliwego ma 4 zasadnicze postacie: z dominującą biegunką, z dominującymi zaparciami, mieszaną i nieokreśloną. Dietę dobiera się do postaci choroby. W wersji biegunkowej, będziemy unikać wszystkich produktów pobudzających perystaltykę jelit takich jak:

• Kawa naturalna
• Kwaśne owoce i warzywa
• Zimne, słone lub mocno przyprawione potrawy 
• Fermentowane produkty mleczne
• Produkty bogate w błonnik nierozpuszczalny np. kasze, otręby, pieczywo razowe
• Produkty wywołujące procesy fermentacyjne w jelitach – bogate w cukry proste lub niektóre polisacharydy np. soki owocowe,  większość owoców, rośliny strączkowe
• Tłuste potrawy
• Napoje gazowane

Dieta w postaci z dominującą biegunką powinna był łatwo strawna, bez ostrych i smażonych produktów. Posiłki powinny być przygotowywane poprzez gotowanie lub duszenie bez tłuszczu. Powinno się ograniczyć surowe warzywa i owoce, a także inne produkty bogate w błonnik takie jak otręby, kasza bulgur, kasza gryczana, ciemny makaron, ciemny ryż, pieczywo żytnie. Można dodatkowo włączyć produkty, które osłabiają perystaltykę jelit takie jak ciepła, mocna gorzka herbata, kakao na wodzie, napar z czarnych jagód, mąka ziemniaczana, ryż, produkty z żelatyną, a także gotowane lub przetarte warzywa i owoce bogate w pektyny – formę błonnika rozpuszczalnego (marchew, dynia, jabłko, banan). 

Dieta w postaci zaparciowej powinna być uzupełniona o produkty zawierające  błonnik nierozpuszczalny, który przyspieszy perystaltykę jelit. Są to przede wszystkim warzywa, owoce i produkty z pełnego ziarna (ciemne kasze, ryże, otręby). Powinno się je wprowadzać stopniowo do diety, aby uniknąć wzdęć. Zalecane jest także picie dużej ilości wody, przynajmniej 1,5 litra na dobę. 

W postaci mieszanej zespołu jelita drażliwego, należy na bieżąco dokonywać zmian w jadłospisie, w zależności od tego czy w danym momencie przeważają biegunki czy zaparcia. W każdej postaci zespołu jelita drażliwego, zaleca się ograniczenie produktów wzdymających takich jak groch, kapusta, soczewica, soja, fasola, brokuły, kapusta, kiełki. Należy również ograniczyć produkty ciężkostrawne takie jak grzyby, cebula, czosnek. Posiłki powinny być małe objętościowo, spożywane 5 razy w ciągu dnia. Przeciwwskazane są dania smażone i ostro przyprawione. U niektórych osób, kawa, mocna herbata i alkohol mogą nasilać objawy nadwrażliwości jelita. Czasami chorzy również słabo tolerują produkty mleczne, dlatego trzeba sprawdzać indywidualną reakcję.

Dieta FODMAP w zespole jelita drażliwego

Czym jest dieta typu fodmap, i na czym polega? Dieta FODMAP to rodzaj diety ograniczającej produkty zawierające duże ilości węglowodanów, które później ulegają fermentacji w jelitach i powodują różne objawy ze strony przewodu pokarmowego takie jak wzdęcia i biegunki. W tabeli 1 przedstawione są produkty, których powinno się unikać, będąc na diecie FODMAP.

Tabela 1. Produkty przeciwwskazane w diecie FODMAP.

Rodzaj produktów	Duża zawartość FODMAP
Owoce	Jabłka, brzoskwinie, gruszki, nektarynki, śliwki, wiśnie, suszone owoce
Warzywa	Brukselka, kalafior, kapusta, buraki, szparagi, groszek zielony, grzyby, cebula
Produkty zbożowe	Mąki i produkty na bazie mąki żytniej, jęczmiennej i pszennej, kasza bulgur, kasza pęczak, ciemny makaron
Orzechy	Pistacje, orzechy nerkowca
Produkty mleczne	Mleko krowie, jogurty, twaróg, mleko sojowe
Inne	Miód, syropy, słodziki (sorbitol, ksylitol)

Probiotyki w zespole jelita drażliwego

 

Dbanie o prawidłową mikroflorę jelitową jest bardzo ważne w zespole jelita drażliwego, ponieważ często występuje w nim dysbioza czyli zaburzenie proporcji pomiędzy poszczególnymi szczepami bakterii jelitowych. Z tego powodu ważne jest włączenie do swojego jadłospisu produkty zawierające bakterie probiotyczne takie jak jogurty, inne fermentowane produkty mleczne czy kiszonki. Jeśli tego rodzaju pokarmy nie są dobrze tolerowane, można rozważyć wprowadzenie suplementacji probiotykami lub symbiotykami, po konsultacji z lekarzem prowadzącym. Według badań naukowych, skuteczniejsze w zmniejszaniu dolegliwości IBS są preparaty łączone, zawierające więcej niż jeden szczep bakterii probiotycznych, stosowane przez minimum  8 tygodni. Naukowo potwierdzona jest skuteczność m.in. takich szczepów jak: Bifidobacterium longum, Bifidobacterium infantis, Lactobacillus acidophilus, Lactobacillus plantarum, Lactobacillus rhamnosus, Lactobacillus casei, Bifidobacterium bifidum, L. delbrueckii bulgaricus, Bifidobacterium lactis.

 

Zespół jelita drażliwego - leczenie

 

Jeśli postępowanie niefarmakologiczne nie przyniesie oczekiwanych rezultatów, lekarz dobiera odpowiednie preparaty, w zależności od indywidualnych objawów pacjenta. Leczenie farmakologiczne zazwyczaj obejmuje leki rozkurczowe, przeciwdepresyjne oraz zmniejszające biegunki, preparaty pomocne na zaparcia w zależności od postaci zespołu jelita drażliwego. Lekami pierwszego rzutu są spazmolityki oraz leki cholinolityczne (np. drotaweryna). Drotaweryna działa rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, poprawia ukrwienie jego tkanek oraz reguluje zaburzony rytm MMC, dzięki czemu łagodzi ból na tle spastycznym. Drotaweryna jest substancją bezpieczną, która na ogół nie wchodzi w interakcje z innymi lekami. Wyjątek stanowi lewodopa – substancja stosowana w leczeniu choroby Parkinsona. 

Kolejną substancją o potwierdzonej skuteczności w IBS jest hioscyna. Wykazuje działanie rozkurczające na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego oraz spazmolityczne, czyli rozkurczowe i zmniejszające napięcie mięśni gładkich. Czasami w terapii IBS zaleca się dodatkowo terapię behawioralno-poznawczą i trening relaksacyjny.

 

Piśmiennictwo

 

1. Dale, Hanna Fjeldheim, et al. "Probiotics in irritable bowel syndrome: an up-to-date systematic review." Nutrients 11.9 (2019): 2048.
2. Harper, Ashton, Malwina M. Naghibi, and Davinder Garcha. "The role of bacteria, probiotics and diet in irritable bowel syndrome." Foods 7.2 (2018): 13.
3. Ciborowska, Helena; Rudnicka, Anna. Dietetyka Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Red. . Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2014, 660 s. ISBN 978-83-200-4867-4
4. Gumiela, Dorota. "Postępowanie dietetyczne u osób chorujących na zespół jelita drażliwego (IBS)." (2020).
5. El-Salhy, Magdy, Jan Gunnar Hatlebakk, and Trygve Hausken. "Diet in irritable bowel syndrome (IBS): interaction with gut microbiota and gut hormones." Nutrients 11.8 (2019): 1824.
6. Portincasa, Piero, et al. "Irritable bowel syndrome and diet." Gastroenterology report 5.1 (2017): 11-19.
7. Ooi, Soo Liang, Dianne Correa, and Sok Cheon Pak. "Probiotics, prebiotics, and low FODMAP diet for irritable bowel syndrome–What is the current evidence?." Complementary therapies in medicine 43 (2019): 73-80.
8. Pietrzak A et al., Rekomendacje diagnostyczno-terapeutyczne w zespole jelita nadwrażliwego. Gastroenterology Review 2018; 13 (4).
9. Cichy W. Bóle brzucha –postępowanie pasywne czy aktywne; Świat Medycyny I Farmacji, kwiecień 2018.
10. Rai R.R., Nijhawan S., Comparative evaluation of e#cacy and safety of drotaverine versus mebeverine in irritable bowel syndrome: A randomized double blind controlled study, Saudi J Gastroenterol. 2021 May-Jun; 27(3): 136–143.
11. Tap, Julien, et al. "Diet and gut microbiome interactions of relevance for symptoms in irritable bowel syndrome." Microbiome9.1 (2021): 1-13.