Dieta Low FODMAP w zespole jelita drażliwego. Jak stosować dietę FODMAP? Produkty, zasady, przykładowy jadłospis

Dieta Low FODMAP a zespół jelita drażliwego (IBS)

Dieta Low FODMAP (Low FODMAP diet) to dieta zalecana osobom zmagającym się z zespołem jelita drażliwego (IBS -Irritable Bowel Syndrome lub też zespół jelita nadwrażliwego, mylony często z SIBO). W ramach tego sposobu żywienia wyklucza się konkretne produkty, przyczyniające się do występowania dokuczliwych objawów ze strony układu pokarmowego. Warto od razu zaznaczyć, że jadłospis FODMAP nie jest zalecany do stosowania przez całe życie - zazwyczaj pacjenci muszą wdrażać go w momentach zaostrzenia choroby, a więc w czasie intensyfikacji symptomów. Na czym polega dieta Low FODMAP? Skąd wzięła się jej nazwa i jakie produkty są dozwolone, a jakie - zakazane? Jak w praktyce wygląda wdrażanie poszczególnych faz tego sposobu żywienia i dlaczego osoby chore nie mogą w ten sposób odżywiać się na stałe? Poznaj najważniejsze informacje o diecie oraz ilości FODMAP w pokarmach i sprawdź, w jaki sposób wpływa na organizm oraz na układ trawienny!

Dieta Low FODMAP - na czym polega i dlaczego stosuje się ją w zespole jelita drażliwego?

Dieta Low FODMAP oznacza po prostu dietę pozbawioną (lub ze zminimalizowaną zawartością) pokarmów zawierających fermentujące oligo- di- i monosacharydy oraz poliole (stąd wzięła się jej nazwa - od angielskiego określenia wspomnianych składników pokarmowych, czyli Fermentable Oligosaccharides, Disaccharides, Monosaccharides And Polyols). Składniki te to głównie węglowodany, u osób z IBS nieprawidłowo rozkładające się w jelicie cienkim.

Tak, jak zostało to już wspomniane we wstępie - dieta low-FODMAP jest elementem postępowania terapeutycznego w przebiegu schorzenia określanego mianem zespołu jelita drażliwego. Pacjenci cierpiący na ten zespół zmagają się z bólami brzucha, zaparciami, biegunkami i innymi dolegliwościami ze strony układu pokarmowego po spożyciu niektórych produktów - w tym produktów z wysoką zawartością FODMAP. Ich ograniczenie w diecie jest więc zasadne i w wielu przypadkach przynosi osobom chorym dużą ulgę, prowadząc do wydłużenia okresów remisji choroby.

Skuteczność diety FODMAP - co na ten temat mówi dietetyka?

W 2021 roku, w magazynie European Journal of Nutrition, ukazała się metaanaliza badań, zestawiająca ze sobą wyniki u pacjentów z zespołem jelita drażliwego stosujących dietę low FODMAP oraz diety kontrolne (w tym dietę z wysoką zawartością FODMAP, dietę tradycyjną i inne). Okazało się, że to właśnie dieta low FODMAP przynosi najlepsze efekty w postaci zminimalizowania objawów jelitowych lub ich całkowitego cofnięcia (1).

Niestety, długotrwałe praktykowanie diety low FODMAP nie jest korzystne dla flory jelitowej człowieka. Ponadto wiele wykluczeń produktów sprawia, że jest to dieta niedoborowa - jej wielomiesięczne stosowanie mogłoby skutkować zmniejszonym poziomem witamin, minerałów oraz innych cennych składników - istotnych przecież dla prawidłowego funkcjonowania całego organizmu oraz poszczególnych organów. Z tego względu jadłospis z niską zawartością FODMAP zazwyczaj jest stosowany przez pacjentów przez okres od kilku do kilkunastu tygodni (protokół wdrażania i poszczególne etapy diety opisujemy w dalszej części tekstu).

Dieta FODMAP – produkty dozwolone (o niskiej zawartości FODMAP)

Wśród produktów, które są dozwolone w diecie FODMAP (zawierają niewiele wspomnianych wcześniej specyficznych sacharydów oraz polioli), czyli jednocześnie są „bezpieczne” dla osób z IBS, wyróżniamy:

• warzywa takie jak: kapusta pekińska, seler, kiełki bambusa, kukurydza, marchew, pomidory, ogórki, bakłażany, papryka (jedynie ta o długich strąkach - na przykład odmiana ramiro), sałata, słodkie ziemniaki, dynia, kiełki bambusa, szczypiorek;
• owoce takie jak: winogrona, kiwi, ananasy, mandarynki, grejpfruty, cytryny, banany, jagody, truskawki;
• produkty białkowe: tofu, drób, jaja, mięso czerwone, ryby;
• produkty zbożowe i pieczywo: bezglutenowe, z mąki orkiszowej, ryżowej, z mąki owsianej, z prosa, gryki i komosy ryżowej (ogólnie - z mąk pochodzących z ziaren niezawierających glutenu - na przykład chleb orkiszowy na zakwasie czy bułki owsiane i inne);
• produkty mleczne i przetwory mleka: mleko migdałowe i roślinne, masło orzechowe, margaryna oraz sery (brie, camembert, cheddar, parmezan, ser szwajcarski, mozzarella);
• nasiona i orzechy: orzechy włoskie, pekan, piniowe, ziemne, makadamia, migdały, ziarna słonecznika i sezamu, pestki dyni;
• produkty słodzące: cukier zwykły (kryształ), stewia, aspartam, syrop klonowy.

Dieta FODMAP - produkty niedozwolone (o wysokiej zawartości FODMAP)

Wśród produktów o wysokiej zawartości FODMAP, koniecznych do czasowego wyeliminowania u osób z zespołem jelita drażliwego, wyróżniamy:

• warzywa takie jak: cebula, czosnek, brokuły, kalafiory, karczochy, brukselki, groszek zielony, kapustę, grzyby, soczewicę, buraki, pory, patisony, koper włoski;
• owoce takie jak: mango, gruszki, jabłka, morele, nektarynki, brzoskwinie, śliwki (w tym suszona postać tych owoców), arbuz, owoce z puszki;
• produkty białkowe: ogólnie rośliny strączkowe (fasola, ciecierzyca, soczewica, soja i jej przetwory);
• produkty zbożowe i pieczywo: głównie zawierające gluten, a więc bułki, chleby, ciasta, przekąski, płatki śniadaniowe i inne artykuły z pszenicą czy żytem;
• produkty mleczne i przetwory mleka: w tym mleko kozie, owcze i krowie, sery miękkie i delikatne (ricotta, mascarpone, twaróg), mleko skondensowane, śmietany (słodkie i kwaśne), maślanka, ale również mleko sojowe (ogólnie mleko i produkty mleczne z mleka naturalnego);
• nasiona i orzechy: pistacje, orzechy nerkowca;
• produkty słodzące: miód, syrop glukozowo-fruktozowy, sorbitol, mannitol, ksylitol, syrop z agawy.

Zasady diety FODMAP. Jak stosować dietę Low FODMAP i jak reaguje układ pokarmowy?

Dietę FODMAP wprowadza się u pacjenta w ramach trzech etapów:

• pierwszy etap trwa od 6 do 8 tygodni i obejmuje całkowitą eliminację dań oraz produktów bogatych w FODMAP;
• drugi etap to rozszerzanie diety o produkty zawierające nieco więcej FODMAP i obserwacja reakcji organizmu oraz przewodu pokarmowego. Może trwać również 6-8 tygodni;
• etap trzeci polega na włączeniu jeszcze większej liczby pokarmów oraz na personalizacji diety - w praktyce oznacza to, że pacjent musi (z udziałem specjalisty) obserwować i odnotowywać nawroty objawów, by zorientować się, które z produktów powodują największe natężenie symptomu i dyskomfortu jelitowego. Ta faza trwa zwykle do kilku miesięcy.

Wszystkie wymienione powyżej fazy diety FODMAP powinny być kontrolowane przez specjalistę - dietetyka pracującego na co dzień z pacjentami z zespołem jelita nadwrażliwego. Taka osoba jest w stanie dokładnie określić kolejność wykluczania bądź wprowadzania nowych produktów oraz korygować ewentualne błędy - w zależności od samopoczucia podopiecznego. Ogólnie rzecz biorąc, osoby cierpiące z powodu IBS już po 2-3 tygodnia pierwszej fazy mogą odczuwać znaczną poprawę. Jelita podejmują prawidłową pracę, znikają bóle brzucha, wzdęcia, zaparcia czy biegunki. Dla trwałego efektu ważnym jest przejście przez każdy etap zgodnie z zaleceniami specjalisty.

Co jeść na diecie FODMAP? Przykładowy jadłospis

Pacjent z IBS będący pod opieką specjalisty, oprócz ogólnych zaleceń żywieniowych, powinien również otrzymać od dietetyka przykłady jadłospisu low FODMAP. Kilka propozycji na poszczególne posiłki prezentujemy poniżej.

ŚNIADANIE LOW FODMAP:

• płatki owsiane lub ryżowe z dowolnym mlekiem roślinnym (oprócz sojowego), z dodatkiem owoców: kiwi, winogron, truskawek lub jagód;
• pieczywo bezglutenowe z margaryną, twardym serem i dozwolonymi warzywami lub produktami o niskiej zawartości FODMAP wymienionymi powyżej;
• jogurt migdałowy lub inny wegański (na bazie produktów dozwolonych) z owocami lub pestkami czy orzechami.

PRZEKĄSKA LOW FODMAP:

• gofry z mąki bezglutenowej z sosem z owoców jagodowych z dodatkiem syropu klonowego;
• pieczone, słodkie ziemniaki z mozzarellą i pesto bazyliowym z oliwą;
• mieszanka orzechów włoskich i pekan z rodzynkami.

OBIAD LOW FODMAP:

• ryba na parze z sałatką z kapusty pekińskiej, papryki ramiro, ogórków i kiełków bambusa;
• risotto z batatami z masłem i twardym serem włoskim;
• makaron bezglutenowy z sosem z pomidorów i bakłażana (pasta alla norma).

KOLACJA LOW FODMAP:

• placuszki z mąki gryczanej z dynią i tuńczykiem z puszki;
• jajka w koszulkach ze szczypiorkiem, pomidorem i pieczywem bezglutenowym;
• placuszki z mąki owsianej z masłem orzechowym i bananami.

Źródła:

1. Dr n. med. D. Wnęk, Dieta o małej zawartości FODMAP (dieta zalecana w zespole jelita drażliwego) [w:] Medycyna Praktyczna, 25.05.2021
2. Dr n. med. D. Wnęk, Dieta FODMAP (zalecana w zespole jelita drażliwego) [w:] Medycyna Praktyczna, 16.01.2015
3. Dr n. biomed. J. M. Jurek, Dietoterapia w chorobach zapalnych jelit [w:] Medycyna po Dyplomie 05/2023
4. Lek. W. Walęcik-Kot, Zespół jelita drażliwego - aktualne zasady diagnostyki i terapii [w:] Medycyna po Dyplomie06/2020
5. S. Kłęk, A. Kapała, Leczenie żywieniowe [w:] Varia Medica 2019, tom 3 nr 1