Objawy zatrucia muchomorem sromotnikowym (Amanita phalloides) - czy to najbardziej trujący grzyb w polskich lasach?

Jak wygląda muchomor sromotnikowy?

Muchomor sromotnikowy inaczej muchomor zielonawy (łac. amanita phalloides) jest jednym z najgroźniejszych grzybów występujących w Polsce. Szacuje się, że jest przyczyną ponad 90% wszystkich śmiertelnych zatruć grzybami. Najcięższym powikłaniem zatrucia jest piorunujące zapalenie wątroby, które w około 40-80% przypadków kończy się śmiercią. Muchomor sromotnikowy zawiera silne toksyny, które powodują niewydolność nerek i wątroby. Z tego powodu zaleca się zbierać grzyby tylko z doświadczonymi osobami oraz dokładnie przeanalizować okaz przed włożeniem go do koszyka. Bezpieczniej będzie zbierać gatunki grzybów, które od spodu kapelusza nie mają blaszek wtedy raczej ich nie pomylimy z muchomorem.

Jak rozpoznać muchomora sromotnikowego? Owocnik muchomora sromotnikowego jest średniej wielkości kapeluszem. Ma średnicę 6-12 cm. Młode okazy mają kapelusz wypukły, dzwonkowaty. Dopiero z czasem robi się coraz bardziej płaski. Kapelusz pokryty jest gładka skórką, najcześciej w kolorze oliwkowozielonym. Młode owocniki są jasne, dopiero z czasem nabierają charakterystycznego koloru. Z tego powodu często jest mylony przez niedoświadczonych grzybiarzy z niektórymi grzybami jadalnymi jak np. gołąbek zielonawy, gąska zielonka, czubajka kania. Małe muchomory mogą być pomylone także z pieczarką polną lub pieczarką białawą. Czasami środek kapelusza muchomora sromotnikowego może być brązowawy. Na spodniej stronie obecne są gęsto usytuowane blaszki o szerokości 8-12 mm. Młode grzyby mają je w kolorze białym, a wraz ze wzrostem przybierają barwę żółtawą i zielonkawą. Blaszki nie przylegają do trzonu grzyba. Trzon muchomora sromotnikowego ma barwę białą, obecny pierścień, wysokość od 8 do 15 cm, a grubość od 1 do 2,5 cm. U podstawy jest bulwiasto zgrubiały. W Polsce muchomor owocuje od lipca do połowy października. Głównie występuje w wilgotnych lasach liściastych i mieszanych, szczególnie w okolicy dębów, buków i brzóz. W lasach iglastych praktycznie nie występuje. Świeży grzyb nie ma nieprzyjemnego zapachu, jednak podczas suszenia sytuacja się zmienia - w trakcie procesu wydzielają intensywny zapach przypominający koci mocz.

Ważne: gotowanie, smażenie, suszenie czy mrożenie muchomora sromotnikowego nie zmienia jego właściwości trujących! Ten grzyb nadal jest niebezpieczny dla zdrowia i życia!

Objawy zatrucia muchomorem sromotnikowym

Objawy po zjedzeniu muchomora sromotnikowego oraz nasilenie zatrucia zależy od kilku czynników: ilość spożytego grzyba, wiek i masa ciała pacjenta, ogólny stan zdrowia i indywidualna wrażliwość. Najciężej zatrucie przechodzą dzieci, u których aż połowa przypadków kończy się zgonem. Podczas zatrucia wyróżnia się kilka charakterystycznych okresów

1. Okres utajenia średnio trwa przez 12 godzin, ale może to być czas z zakresu od 6 do 48 godzin od spożycia. W tym czasie nie obserwuje się nic niepokojącego. Po maksymalnie 48 godzinach objawy zaczynają się pojawiać. Opisywane są jako "zespół sromotnikowy".
2. Zespół sromotnikowy – pierwsze objawy zatrucia to uporczywe wymioty, nudności, gwałtowne biegunki – od kilku do kilkudziesięciu wolnych, cuchnących stolców w ciągu doby. W wyniku znacznego odwodnienia pojawia się wzmożone pragnienie, sinica, bladość skóry, ochłodzenie kończyn. Występują bolesne skurcze łydek, osłabienie, bóle głowy. Dochodzi do spadku ciśnienia tętniczego, tętna, znacznego zmniejszenia ilości moczu lub bezmoczu. Objawy te mogą doprowadzić do wstrząsu lub śmierci. Objawy żołądkowo-jelitowe występują z reguły przez 1-3 dni.
3. Okres pozornej poprawy – następuje złagodzenie objawów żołądkowo-jelitowych, ustępują bóle brzucha, wymioty oraz zmniejsza się ilość oddawanych luźnych stolców.
4. Okres z dominującymi uszkodzeniami narządów miąższowych. Ponownie nasila się biegunka. Stolce są cuchnące, czasami smoliste, z domieszką krwi. Wątroba się powiększa. Przy badaniu palpacyjnym jest wyczuwalna i tkliwa. Pojawia się żółtaczka. W badaniach wzrasta poziom aminotransferaz wątrobowych i bilirubiny. Stopniowo narasta apatia i senność. Czasami przed wystąpieniem śpiączki obserwuje się gwałtowne pobudzenie psychoruchowe, głośne krzyki (tzw. krzyki mózgowe). Śpiączka wątrobowa pojawia się zazwyczaj w 3-5 dobie. Pojawiają się zaburzenia oddychania, krążenia oraz termoregulacji. Może wystąpić wysoka gorączka nawet 41 stopni Celcjusza. Z powodu niewydolności wątroby nie wytwarza ona wystarczającej ilości czynników krzepnięcia, co prowadzi do krwawień i krwotoków, w szczególności z przewodu pokarmowego.

Toksyny muchomora sromotnikowego

Muchomor sromotnikowy to najbardziej trujący grzyb w Polsce. Już jeden owocnik o masie 50 gramów zawiera śmiertelną dawkę toksyn. Zawarte w muchomorze sromotnikowym związki trujące to:

• amanitotoksyny (amatoksyny): α, β, γ, δ, ε-amanityna, amanina
• fallotoksyny: falloidyna, falloina, fallizyna, fallacydyna, fallina B (hemolizyna)
• wirotoksyny: wiroidyna, dezowiroidyna, α 1-wiroidyna, α 1-dezoksywirydyna, dezoksywiroisyna, wiroisyna.

Muchomor sromotnikowy jest śmiertelnie trujący głównie z powodu obecności amatoksyn, które stanowią około 60% trucizn w tym grzybie. Bardzo szybko wchłaniają się z przewodu pokarmowego i wiążą z białkami surowicy krwi. Szczególnie niebezpieczna jest α-amanityna, która powoduje hamowanie wytwarzania białek strukturalnych i enzymów komórkowych, czego efektem jest nekroza - śmierć komórek. Najsilniej uszkadza komórki miąższu wątroby, nerek, przewodu pokarmowego oraz limfocyty, ale także mózg i jądra. Ponadto, poprzez hamowanie aktywności katalazy (enzym antyoksydacyjny) zwiększa powstawanie wolnych rodników. Toksyny zawarte w muchomorze sromotnikowym, po wchłonięciu wchodzą w cykl krążenia wątrobowo-jelitowego, co powoduje wydłużenie oraz nasilenie ich działania.

Fallotoksyny są mniej trujące. Najsilniejsze z nich, falloidyna, powoduje uszkodzenie wątroby oraz nerek.

Muchomor sromotnikowy a kania

Jak odróżnić muchomora sromotnikowego od czubajki kani? Muchomor sromotnikowy posiada:

• oliwkowozielonkawy kapelusz
• pierścień na 2/3 wysokości trzonu
• bulwiasto zakończona podstawa trzonu
• blaszki wolne po spodniej stronie kapelusza

Muchomor sromotnikowy rośnie głównie w lasach liściastych i mieszanych. Z kolei kapelusz czubajki kani (Macrolepiota procera) jest duży, rozpostarty, i zazwyczaj ma beżowo-brązowy kolor. Może mieć także ciemniejsze łuski lub plamy na powierzchni. Trzon jest wysoki, smukły i biały, z delikatnymi włókienkami na powierzchni. Nie posiada pierścienia. Kania często rośnie w lasach liściastych i iglastych, na łąkach, pastwiskach oraz w parkach.

Pierwsza pomoc przy zatruciu grzybami

W przypadku zatrucia należy jak najszybciej wezwać pogotowie. Jeśli osoba, która zjadła śmiertelnie trujący grzyb ma zachowaną świadomość należy postarać się wywołać wymioty w celu usunięcia grzyba z ustroju. Treść żołądkową lub kawałki grzyba należy zabezpieczyć do badań. Dalsza pomoc będzie udzielona w karetce pogotowia oraz w szpitalu.

Leczenie i diagnostyka zatrucia muchomorem sromotnikowym

Diagnozowanie zatrucia grzybami, o ile jest to możliwe, opiera się na szczegółowym wywiadzie z pacjentem lub jego rodziną. Wykonuje się badania mikrobiologiczne pozostałej części grzyba, wymiocin, stolca lub popłuczyn żołądkowych. Pomocniczo można wykonać oznaczenie amanityny w moczu. W badaniach laboratoryjnych można zaobserwować wzrost enzymów wątrobowych AST i ALT, bilirubiny i obniżenie wskaźnika protrombinowego.

Leczenie zatrucia muchomorem sromotnikowym bywa trudne. Czasami jedyne co pozostaje to przeszczep wątroby. Pierwszym etapem pierwszej pomocy lekarskiej jest dekontaminacja - płukanie żołądka. Odtrutką z wyboru jest silibinina podawana dożylnie. Ponadto stosuje się leczenie objawowe, wyrównuje zaburzenia wodno-elektrolitowe.

Śmiertelność przy zatruciu sromotnikiem

Muchomor sromotnikowy jest najbardziej trującym grzybem, po spożyciu którego większość osób niestety umiera. W przypadku dzieci odsetek ten wynosi 50%. U osób dorosłych za dawkę śmiertelną uważa się 0,1-0,3 mg amatoksyn na kg masy ciała. U dzieci dawka ta jest mniejsza. Dla porównania 40g grzyba zawiera od 5 do 15 mg alfa amanityny, co wystarczy, aby zatruć całą rodzinę.

 

Przypisy

1. Łukasik-Głębocka M. Ostre zatrucia w praktyce ratownika medycznego. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2018.
2. Panasiuk, L. Ostre zatrucia. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2009.