Tabletki antykoncepcyjne – jak działają, skuteczność, skutki uboczne antykoncepcji hormonalnej

Doustna antykoncepcja hormonalna jest najskuteczniejszą metodą zapobiegania ciąży. W tej metodzie antykoncepcji,  stosowane tabletki antykoncepcyjne to najczęściej środku dwuskładnikowe, zawierające estrogeny i progestageny.

Działanie tabletek antykoncepcyjnych

Działanie hamujące owulację przez tabletki antykoncepcyjne polega na hamowaniu przez składnik estrogenowy wydzielania hormonu folikulotropowego (FSH) oraz dojrzewania pęcherzyka dominującego w jajniku. Z kolei składnik progestagenny hamuje w środku cyklu miesiączkowego wyrzut hormonu luteinizującego (LH). Ponadto, w trakcie zażywania doustnych środków antykoncepcyjnych śluz szyjkowy staje się nieprzepuszczalny dla plemników, a w endometrium zachodzą zmiany niekorzystne dla implantacji zapłodnionej komórki jajowej.

Skuteczność antykoncepcji

Różne metody antykoncepcji cechują się odmienną skutecznością. Ocenia się to za pomocą wskaźnika Pearla, opisującego odsetek ciąż, do których doszło podczas stosowania danej metody antykoncepcji na 100 regularnie współżyjących kobiet w ciągu jednego roku. Wynosi on:

• 0,2-0,5 dla tabletek dwuskładnikowych jednofazowych
• 0,7 dla tabletek dwuskładnikowych dwufazowych
• 1-3 dla tabletek jednoskładnikowych
• 0,9 dla plastrów antykoncepcyjnych
• 0,1-0,2 dla spirali antykoncepcyjnej hormonalnej
• 0,6-0,8 dla spirali antykoncepcyjnej niehormonalnej
• 3-7 dla prezerwatywy

Skuteczność tabletek różni się w niewielkim stopniu, w zależności od ich rodzaju. Najczęściej stosowane dwuskładnikowe są 10-35 razy bardziej skuteczne niż prezerwatywy. Aby osiągnąć jak najlepszą skuteczność tabletek antykoncepcyjnych, należy je przyjmować regularnie o stałych porach.

Rodzaje tabletek antykoncepcyjnych

W doustnej antykoncepcji hormonalnej stosowane są środki jednoskładnikowe lub dwuskładnikowe. Te drugie są znacznie częściej przepisywane. Wyróżnia się wśród nich:

• środki jednofazowe - zawierają estrogen i progestagen w stałych proporcjach
• środki dwufazowe - przyjmuje się je 21 dni w miesiącu, podzielone są na tabletki na pierwszą fazę cyklu (sam estrogen lub estrogeny z małą dawką progestagenu) oraz drugą (klasyczna kombinacja estrogenu z progestagenem)
• środki trójfazowe, naśladujące do pewnego stopnia prawidłowy cykl miesiączkowy, w drugiej fazie ich przyjmowania w składzie tabletek przeważa progestagen

Najczęściej stosowane środku antykoncepcyjne są jedno lub dwufazowe. Stosowanie tabletek trójfazowych w mniejszym stopniu chroni przed zajściem w ciążę, ze względu na małą ilość hormonów w pigułkach przeznaczonych do przyjmowania w pierwszych dniach cyklu.

Jak stosować tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe?

Dawkowanie tabletek hormonalnych powinno być zgodnie z instrukcją podaną przez producenta. Na rynku dostępnych jest wiele preparatów. Różnią się one mechanizmem działania oraz składem. Najczęściej spotyka się preparaty zawierające 21 lub 24 tabletki z hormonami oraz odpowiednio 7 lub 4 tabletki placebo. Przy rozpoczęciu pierwszego listka tabletek, pierwszą dawkę przyjmuje się w pierwszy dzień miesiączki. Następnie, każdego kolejnego dnia, hormony przyjmuje się o stałych porach. Najlepiej ustawić sobie budzik w telefonie na konkretną godzinę, tak aby przypominał o konieczności wzięcia tabletki. Regularność stosowania jest bardzo istotna. W zależności od produktu, po wzięciu 21 tabletek lub 24 następuje 7 dni przerwy (lub 4), tak by dopełnić 28 dniowy cykl stosowania. Podczas przyjmowania tabletek bez substancji hormonalnych, występuje krwawienie miesiączkowe.

Pominięcie tabletki lub znaczne opóźnienie jej przyjęcia, przekraczające 12 godzin, powoduje, że przed kolejne 7 dni istnieje zwiększone ryzyko zajścia w ciążę. W takiej sytuacji, aby uniknąć niechcianej ciąży, przez te 7 dni należy podczas stosunku dodatkowo używać prezerwatywy.

Tabletki jednoskładnikowe - jak stosować?

Istnieją dwa sposoby dawkowania progestagenów w doustnej antykoncepcji. Pierwszy to podawanie dużych dawek od 5 lub 10 do 25 dnia cyklu. Drugim jest podawanie małych dawek w sposób ciągły, codziennie o stałej godzinie. Działanie tych preparatów rozpoczyna się w 4 godzinie po ich zażyciu i trwa 24 godziny, stąd konieczność przyjmowania ich codziennie dokładnie o tej samej porze. Tabletki jednoskładnikowe są alternatywą dla kobiet, które z przyczyn zdrowotnych nie powinny stosować preparatów dwuskładnikowych. Powikłaniem stosowania tego rodzaju tabletek mogą być czynnościowe torbiele jajnika.

Przeciwwskazania do stosowania antykoncepcji

Środki antykoncepcyjne, tak jak wszystkie inne leki, mogą mieć przeciwskazania do ich stosowania. Należy do nich m.in:

• ciąża lub jej podejrzenie
• karmienie piersią
• przebyta choroba zakrzepowo-zatorowa
• zwiększone ryzyko choroby naczyniowej
• nadciśnienie tętnicze
• żylaki kończyn
• choroba niedokrwienna serca
• kamica żółciowa
• aktywna choroba wątroby
• porfiria
• migrena ogniskowa

Skutki uboczne antykoncepcji

Działania niepożądane stosowania pigułek antykoncepcyjnych wynikają z zawartości estrogenów i progestagenów. Ryzyko ich wystąpienia zwiększa palenie tytoniu, długotrwałe unieruchomienie oraz różne choroby przewlekłe:

• otyłość
• cukrzyca
• nadciśnienie tętnicze
• żylaki kończyn
• choroby zapalne jelita grubego
• padaczka
• przewlekłe zapalenie nerek
• padaczka

Ryzyko powikłań zakrzepowo-zatorowych wzrasta w szczególności u kobiet po 35 roku życia. Do działań niepożądanych, które mogą wystąpić należą żylne i tętnicze zaburzenia zakrzepowo-zatorowe, nadciśnienie tętnicze, nowotwory hormonozależne (wątroby, piersi), hipertrójglicerydenia, wystąpienie lub pogorszenie nieswoistych zapaleń jelit, mięśniaków macicy, migreny i wielu innych. Do krótkotrwałych skutków niepożądanych zaliczamy bole głowy, zaburzenia i zmiany nastroju, ból i/lub tkliwość piersi, krwawienia niezwiązane z cyklem miesiączkowym, brak miesiączki, powiększenie piersi.

Antykoncepcja hormonalna - interakcje z lekami

Przyjmowanie antykoncepcji w formie tabletek może powodować interakcje z dotychczas stosowanymi lekami. Środki farmakologiczne zmniejszające jej skuteczność to barbuturany, ryfampicyna, fenytoina, prymidon, gryzeofulwina, karbamazepina, antybiotyki o szerokim spektrum działania (penicylina, cefalosporyna, tetracykliny). Niektóre leki mogą zwiększać stężenie estrogenów we krwi u kobiet przyjmujących hormonalne środki antykoncepcyjne. Należą do nich paracetamol, ketokonazol, kotrimoksazol. Również picie soku grejpfrutowego, poprzez hamowanie metabolizmu tabletek, może powodować wzrost estrogenów, a co za tym idzie ryzyko działań niepożądanych.

Doustne preparaty antykoncepcyjne przepisuje lekarz ginekolog, po przeprowadzeniu wywiadu lekarskiego z pacjentką. W przypadku występowania niektórych chorób, praktykowanie takiej formy antykoncepcji wiąże się z dużym ryzykiem zdrowotnym. Nie jest to metoda, która może być stosowana przez wszystkie kobiety, dlatego konsultacja z lekarzem jest niezbędna. Tabletki mogą zawierać jedynie progesteron, lub dodatkowo estrogeny. Różnią się dawką hormonów. Stosowanie hormonalnej antykoncepcji jest najskuteczniejszą metodą zapobiegania ciąży. Aby zachować wysoką skuteczność, tabletki należy łykać regularnie, bardzo pilnując stałych godzin. Jak każdy lek, ma swoje wady i zalety. Przed rozpoczęciem przyjmowania leku, należy dokładnie zapoznać się z ulotką preparatu.

Przypisy:

1. Rajtar-Cynke, Grażyna. Farmakologia. Red. . Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2014
2. Korbut, Ryszard. Farmakologia. Red. . : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2017
3. W gabinecie lekarza specjalisty. Ginekologia i położnictwo. Ginekologia dziecięca i dziewczęca. Red. Hirnle, Lidia . : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020
4. Chemia leków. Red. Pawłowski, Maciej . : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020
5. Kostka-Trąbka, Elżbieta; Woroń, Jarosław. Interakcje leków w praktyce klinicznej. Red. . Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2012