Zapalenie osierdzia – objawy, rozpoznanie, powikłania, rokowanie, leczenie. Czym jest zaciskające zapalenie osierdzia?

Czym jest zapalenie osierdzia?

Osierdzie jest rodzajem worka otaczającego serce oraz odejścia dużych naczyń. Składa się z dwóch warstw, pomiędzy którymi znajduje się niewielka ilość płynu. Ochrania mięsień sercowy i zapobiega jemu nadmiernemu rozciągnięciu podczas pracy. Gdy dochodzi do zapalenia osierdzia, poza toczącym się procesem zapalnym dochodzi do gromadzenia się płynu w worku osierdziowym.

Wirusowe zapalenie osierdzia to stan zapalny wywołany namnożeniem się wirusów w komórkach blaszek osierdzia. Wywołuje odpowiedź układu odpornościowego, prowadząc do powstania zmian w osierdziu, a czasami także w mięśniu sercowym.

Gruźlicze zapalenie osierdzia stanowi kilka procent przypadków, głównie u pacjentów z zaburzeniami odporności. Przy braku podjęcia leczenia, śmiertelność wynosi aż 85%. Ten rodzaj zapalenia często prowadzi do rozwoju zaciskającego zapalenia osierdzia.

Ropne zapalenie osierdzia jest stanem zagrażającym życiu. W osierdziu gromadzi się ropa oraz namnażają bakterie.

Mocznicowe zapalenie osierdzia występuje u 6-10% pacjentów z ciężką niewydolnością nerek. Wynika z toksycznego działania nagromadzonego we krwi mocznika i toksyn, powodując uszkodzenie komórek osierdzia, stres oksydacyjny i rozwój stanu zapalnego.

Zaciskające zapalenie osierdzia jest chorobą stanowiącą następstwo przewlekłego zapalenia osierdzia. Prowadzi do stopniowej utraty elastyczności worka osierdziowego.

Przyczyny zapalenia osierdzia

Zapalenie osierdzia może mieć różne przyczyny. Nieinfekcyjne zapalenie osierdzia czasami pojawia się w przebiegu niektórych chorób tkanki łącznej (m.in. toczeń rumieniowaty układowy, twardzina układowa, reumatoidalne zapalenie stawów, sarkoidoza) lub zaburzeń metabolicznych takich jak m.in. nadczynność tarczycy czy mocznica. Czasami pojawia się po operacjach na sercu lub po zawale, jako skutek uboczy radioterapii w okolicy klatki piersiowej, u chorych z zaawansowaną niewydolnością nerek lub nowotworem osierdzia, a także po przyjmowaniu niektórych leków. Wśród przyczyn stanu zapalnego osierdzia można wymienić także przewlekłą niewydolność serca, tętnicze nadciśnienie płucne, amyloidozę, rozwarstwienie aorty i wtórne nowotwory np. piersi, płuc, chłoniaki.

Może mieć także przyczyny infekcyjne – bakteryjne lub wirusowe. Wśród wirusów, którymi stwarza ryzyko zapalenia osierdzia wymienić można: enterowirusy, echowirusy, adenowirusy, wirusy Coxackie, Epsteina-Barr, cytomegalii, grypy, paragrypy, opryszczki zwykłej, wirusowego zapalenia wątroby typu C, HIV i inne. Bakteryjne zapalenie osierdzia występuje rzadko i głównie dotyczy osób z upośledzoną odpornością w wyniku stosowania leków immunosupresyjnych, AIDS, alkoholizmu. Czasami rozwija się po sepsie, zapaleniu wsierdzia, urazach klatki piersiowej i operacjach w jej obszarze. W około 30% przypadków nie udaje się ustalić przyczyny zapalenia osierdzia. Mówi się wówczas o idiopatycznym zapaleniu osierdzia.

Zaciskające zapalenie osierdzia

Obecnie, zaciskające zapalenie osierdzia występuje rzadko. Jest poważnym następstwem przewlekłego zapalenia osierdzia. W wyniku długo trwającego procesu zapalnego dochodzi do postępującej utraty elastyczności worka osierdziowego, jego zwłóknienia i zwapnienia blaszek osierdzia. Klinicznie przekłada się to na rozwój niewydolności serca. Osierdzie przestaje spełniać swoją funkcję. Utrudnienie odpływu krwi powoduje jej zastój w żyłach wątrobowych, szyjnych, obrzęki obwodowe oraz wodobrzusze. Wśród potencjalnych przyczyn zaciskającego zapalenia osierdzia wymienić można gruźlicę, przebyte zabiegi kardiochirurgiczne, nowotwory zlokalizowane w klatce piersiowej, sarkoidoza, choroby tkanki łącznej, przewlekła choroba nerek.

Objawy zapalenia osierdzia

Zapalenie osierdzia występuje 3-krotnie częściej u kobiet, niż u mężczyzn. Objawy zależą od przebiegu – ostre lub przewlekłe. Podstawowym objawem w ostrym zapaleniu osierdzia jest ból w klatce piersiowej odczuwany za mostkiem lub w okolicy serca. Ból ten zmniejsza się w pozycji siedzącej oraz przy pochyleniu do przodu, a narasta w pozycji stojącej. Promieniuje do szyi, ramion, lewego barku oraz pleców. Zazwyczaj pierwszą myślą osób, które doświadczają takiego bólu jest zawał serca. Należy jednak pamiętać, że przy zawale ból promieniuje do ręki lub żuchwy, odczuwalne jest pieczenie za mostkiem, zimne poty, uczucie lęku, kołatanie serca, bladość skóry, a czasami także nudności i wymioty.

Ostremu zapaleniu osierdzia może towarzyszyć duszność oraz suchy kaszel. Zdarza się, że ostre zapalenia osierdzia poprzedzone jest bólami stawowo-mięśniowymi oraz gorączką lub stanem podgorączkowym. Jeżeli ostre zapalenie osierdzia ma podłoże infekcyjne, może współistnieć z zapaleniem mięśnia sercowego.

Objawy zapalenia mięśnia sercowego

Zapalenie mięśnia sercowego może towarzyszyć zapaleniu osierdzia o podłoży infekcyjnym. Potencjalne objawy to: ból w klatce piersiowej, duszność spoczynkową lub przy niewielkim wysiłku, zmęczenie, kołatanie serca, obrzęk podudzi oraz kostek, a także inne objawy związane z infekcją takie jak gorączka, bóle głowy i mięśni.

Zaciskające zapalenie osierdzia – objawy

Zaciskające zapalenie osierdzia jest rzadką przypadłością, która sprawia problemy diagnostyczne. Średni czas od wystąpienia objawów do postawienia rozpoznania może wynosić nawet około 2 lat. Objawy są niecharakterystyczne: duszność, szybkie męczenie się, przewlekłe zmęczenie, zaburzenia rytmu serca, poszerzenie żył szyjnych. Pojawić się może powiększenie wątroby oraz wodobrzusze – obecność płynu w jamie otrzewnej.

Ostre zapalenie osierdzia – objawy alarmowe

Objawami alarmowymi, które jeśli wystąpią to powinno się wezwać karetkę pogotowia to:

• silny, nagły ból w klatce piersiowej
• nasilona duszność

Rozpoznanie zapalenia osierdzia

W celu rozpoznania zapalenia osierdzia, lekarz przeprowadza szczegółowy wywiad oraz badania. Często wykorzystywane badania w diagnostyce zapalenia osierdzia to:

• EKG (badanie elektokardiograficzne)
• echo serca (badanie echokardiograficzne): TTE (badanie echokardiograficzne przezklatkowe), TEE (badanie echokardiograficzne przezprzełykowe)
• TK serca (tomografia komputerowa)
• MRI serca (rezonans magnetyczny)
• RTG klatki piersiowej
• badanie płynu z worka osierdziowego (pobranie próbki płynu z jamy osierdzia)

W badaniach laboratoryjnych obserwuje się wzrost białka ostrej fazy zapalnej CRP, OB oraz leukocytów.

Leczenie zapalenia osierdzia

Jak leczy się zapalenie osierdzia? Metoda dobierana jest w zależności od jego przyczyny oraz stopnia ciężkości. U pacjentów z zapaleniem osierdzia z dużym ryzykiem wystąpienia powikłań (gorączka, ostry początek, duża objętość płynu osierdziowego), leczenie przeprowadzane jest w szpitalu. Jeśli ryzyko ich jest niskiem, może być prowadzone ambulatoryjnie pod kontrolą lekarza. Istotne jest ograniczenie wysiłku fizycznego. W leczeniu nieswoistym podaje się niesteroidowe leki przeciwzapalne i kwas acetylosalicylowy w połączeniu z kolchicyną oraz glikokortykosteroidami. Leczenie przyczynowe zależy od czynnika wywołującego np. w przypadku podłoża bakteryjnego podawane są antybiotyki, a gruźliczego - leki przeciwprątkowe.

Zaciskające zapalenie osierdzia leczy się inaczej. Podstawową metodą jest operacyjne usunięcie fragmentu worka osierdziowego, a czasami nawet całości. Zabieg ten określany jest jako perikardiektomia.

Rokowanie

Rokowanie jest odmienne w zależności od przyczyny zapalenia osierdzia. Jeśli nie zostanie podjęte leczenie to w większości przypadków nastąpi zgon. Przy podjętym leczeniu szpitalnym większość przypadków zapalenia osierdzia rokuje korzystnie. Najlepsze rokowania mają zapalenia wirusowe, a najgorsze zapalenie ropne, związane z wysiękiem nowotworowym oraz gruźlicze.

Powikłania zapalenia osierdzia

Rodzaj powikłań jest zależy od przyczyny i ciężkości zapalenia osierdzia. Ropne oraz gruźlicze podłoże jest szczególnie niebezpieczne. Może doprowadzić do nagłego, zagrażającego życiu stanu – tamponady serca, czyli nagromadzeniu w worku osierdziowym płynu, który zmniejsza przestrzeń na prawidłowy skurcz serca, prowadząc do ograniczenia jego pracy. Wśród potencjalnych powikłań wymienić można także zaburzenia pracy serca, jego niewydolność, wysięk osierdziowy, zaciskające zapalenie osierdzia.

Przypisy

1. Gajewski P. Interna Szczeklika. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2022.
2. Imazio, Massimo, and Fiorenzo Gaita. "Diagnosis and treatment of pericarditis." Heart 101.14 (2015): 1159-1168.
3. LeWinter, Martin M. "Acute pericarditis." New England Journal of Medicine 371.25 (2014): 2410-2416.