Zaparcia u dzieci - czym są, jak rozpoznać zatwardzenie u dziecka i jakie sposoby na zaparcia u dzieci są najlepsze?

Zaparcia u dzieci są dość powszechną dolegliwością, która może występować z różnych powodów. Czasem ich przyczyną jest niewłaściwa dieta lub gwałtowna zmiana rodzaju przyjmowanych pokarmów, czasem - stres i zmiana otoczenia, a w niektórych przypadkach za zatwardzenie u malucha odpowiadają różnego rodzaju choroby - wrodzone bądź nabyte. Obecnie na szczęście istnieje wiele sposobów pozwalających na całkowite pozbycie się zaparć u dzieci, a przynajmniej - zminimalizowanie ich natężenia w taki sposób, by maluch mógł normalnie funkcjonować i bez przeszkód bawić się z rówieśnikami lub spokojnie odpoczywać. Jakie to sposoby? Czy leczenie zaparć u dzieci warto rozpoczynać od nieinwazyjnych metod domowych, czy może od razu postawić na terapię farmakologiczną, uwzględniającą podawanie leków przeczyszczających? Jakie objawy towarzyszące zaparciom u najmłodszych powinny skłonić nas do wizyty u pediatry, a które z symptomów nie stanowią powodów do niepokoju? Poznaj najważniejsze informacje o zaparciach u dzieci i sprawdź, jak postępować w takiej sytuacji, by ulżyć maluchowi w bólu i pomóc mu w rozwiązaniu tego problemu!

Czym jest zaparcie u dzieci? Jak często występują zaparcia?

Zaparcie u dzieci definiuje się jako stan, w którym maluch nie może oddać stolca przez 2, 3 lub więcej dni, a w przypadku defekacji - zawartość pieluszki lub toalety jest niezwykle twarda, przez co pociecha podczas wypróżniania się odczuwa dyskomfort i ból. Taki stan rzeczy niesie ze sobą szereg niekorzystnych następstw: od opóźniania momentu defekacji (co sprawia, że stolec staje się coraz twardszy), aż po niechęć do korzystania z toalety i budowanie złych nawyków związanych z wypróżnianiem się.

Szacuje się, że obecnie zaparcia są problemem dotykającym od 3 do 10% dzieci i nastolatków - nie jest to więc dolegliwość rzadka. U części małych pacjentów nie można znaleźć uchwytnej przyczyny lub przyczyna ta jest prozaiczna - powiązana z dietą lub czynnikami środowiskowymi (mowa wówczas o zaparciach czynnościowych), natomiast u niektórych dolegliwość w postaci niemożności oddania stolca wywołana jest chorobami (określa się ją wówczas jako zaparcia organiczne). Jak rozpoznać zatwardzenie u dziecka i w jaki sposób odnaleźć czynnik, który sprzyja występowaniu zaparć? O tym piszemy poniżej.

Objawy zatwardzenia u dzieci, niemowląt i noworodków

Objawy zatwardzenia u niemowląt i noworodków będą nieco inne niż te w przypadku starszych dzieci i nastolatków - wynika to oczywiście z faktu nabywania umiejętności werbalizacji swoich potrzeb oraz dyskomfortu. Jak rozpoznać zaparcia u niemowląt i dzieci? Oto kilka wskazówek:

• objawy zaparć u noworodków i niemowląt są powiązane przede wszystkim z okazywaniem przez malucha dyskomfortu. Dziecko staje się płaczliwe i marudne (taki symptom występuje zwłaszcza w momentach spodziewanego oddania stolca), a oprócz tego pręży się i wyraźnie napina brzuszek (mogą towarzyszyć temu takie symptomy, jak pocenie się, zaczerwienienie buzi, ściskanie rączek w piąstki). Dodatkowo rodzić wyczuwa, że brzuszek malucha jest napięty i twardszy niż zwykle. U niektórych niemowląt pojawia się także brudzenie pieluszki (popuszczanie stolca) - w praktyce oznacza to, maluch nie defekuje do pampersa, natomiast na skutek gazów lub mimowolnego wycieku stolca, na pieluszce obecne są plamy utworzone z niewielkich ilości kału. Noworodek i niemowlę z zaparciami ma także często obniżony apetyt;
• objawy zaparć u młodszych i starszych dzieci - po ukończeniu 2 roku życia - są podobne, jak opisano to powyżej, przy czym maluchy coraz wyraźniej dają znać, że z ich organizmem dzieje się coś złego. Płaczą w trakcie defekacji, mówią o bólu (jeśli są w wieku rozwoju mowy), nie chcą uczyć się korzystania z nocnika lub odnotowują regres w przypadku korzystania z toalety. U nich także może występować brudzenie pieluszek czy bielizny, napięcie i bolesność powłok brzusznych, uczucie niepełnego wypróżnienia oraz wolicjonalne wstrzymywanie defekacji (co prowadzi do dalszych problemów). Dodatkowe symptomy to oczywiście twardy, zbity stolec (często w formie kulek), brak apetytu, rozdrażnienie, apatia.

Oprócz wyżej wymienionych objawów zaparć u dzieci najważniejszym jest częstotliwość oddawania stolca - tak, jak zostało to już wspomniane, o zaparciach mówimy, gdy maluch wypróżnia się rzadziej niż raz na 2-3 dni (w zależności od osobniczego przypadku).

Przyczyny zatwardzenia u dzieci karmionych piersią lub mlekiem modyfikowanym

Zatwardzenie u dziecka może mieć różne przyczyny, choć w większości dolegliwość ta pojawia się przy przejściu na mleko modyfikowane (zwłaszcza, jeśli jest ono źle przygotowane i rozrobione), a także przy rozszerzaniu dietyokoło 6 miesiąca życia malucha. Oprócz tych czynników, częste przyczyny zaparć u dzieci w wieku niemowlęcym i u noworodków to:

• zmiana otoczenia - powiązana z wczesnym rozpoczęciem przygody w żłobku, spędzaniem dużej ilości czasu u rodziny lub z opiekunem czy opiekunką;
• zmiany dietetyczne - w tym zmiana mleka modyfikowanego na inne (zaparcia mogą być po prostu reakcją na zmianę formuły), a także rozszerzanie diety bez zadbania o odpowiednią podaż błonnika);
• zbyt wczesne odpieluchowanie dziecka (o tym jak odpieluchować malucha, by uniknąć tego typu problemów pisaliśmy już w artykule Odpieluchowanie dziecka to prawdziwe wyzwanie! Jak odpiequchować dziecko skutecznie i pożegnać pampersy bez stresu?);
• występowanie alergii pokarmowych - zwłaszcza na białka mleka krowiego (choć głównym objawem takiego uczulenia przy podawaniu mieszanek modyfikowanych są raczej biegunki i gazy);
• okres po biegunce, podczas którego organizm kompensuje sytuację rozwolnienia;
• nagłe zmiany planu dnia, nieprzestrzeganie bezpiecznej dla malucha rutyny drzemek, zabawy, kąpieli i pory snu nocnego;
• niedojrzałość układu trawiennego u niemowląt - ta przyczyna zatwardzeń jest obecna zwłaszcza u wcześniakó

Oprócz powyższych czynników, do wystąpienia zatwardzeń u malutkich dzieci dochodzi także na skutek różnych chorób - w tych chorób wrodzonych oraz schorzeń metabolicznych. Zaparcia pojawiają się również u dzieci z chorobami genetycznymi - przykładowo, przy zespole Downa.

Najczęstsze przyczyny zaparć u dzieci starszych i błędne koło zaparć

Zaparcia u dzieci po 2 roku życia i starszych są najcześciej powodowane przez czynniki powiązane z dietą malucha, a także z jego otoczeniem i okolicznościami jego funkcjonowania. Wśród nich wyróżnia się:

• przyjmowanie zbyt małej ilości wody i płynów (już na etapie rozszerzania diety, nieadekwatnie do wieku dziecka);
• przyjmowanie zbyt małej ilości błonnika, którego najlepszym źródłem w diecie dziecka są warzywa, owoce, a także produkty pełnoziarniste;
• zmiana otoczenia - pójście do żłobka, przedszkola, zmiana opiekuna bądź opiekunki, pójście do szkoły, przeprowadzka - a więc wszystkie te sytuacje, które mogą stresować malucha i sprawiać, że zaparcia występują częściej;
• niewielka ilość ruchu - aktywność fizyczna wspomaga pasaż jelitowy, więc zapewnia maluchowi lepsze trawienie. Jeśli dziecko z różnych powodów mniej się rusza lub prowadzi siedzący tryb życia, wówczas może mieć problemy z zatwardzeniem;
• nieprawidłowe nawyki wykształcone w dziecku w przeszłości - z uwagi na zbyt wczesne odpieluchowanie czy awersyjne metody nauki czystości. Dziecko może wstrzymywać defekację, co prowadzi niestety do zaparć lub wręcz odwrotnie - na siłę wymusza parcie na stolec, osłabiając tym samym mięśnie dna miednicy.

Ten ostatni czynnik - a więc wstrzymywanie oddawania stolca - sprawia, że kał staje się w końcowym odcinku układu pokarmowego coraz twardszy. Przy jego oddawaniu dziecko odczuwa duży ból, a to z kolei przyczynia się do ponownego wstrzymywania defekacji przez kolejne dni. Taki schemat nazywamy błędnym kołem zaparć - aby je przerwać, należy stosować domowe metody na zaparcia lub sięgnąć po poradę lekarską.

Warto tutaj dodać, że przyczynami zaparć u dzieci mogą być także różne choroby - wśród nich wyróżniamy między innymi choroby genetyczne, choroby układu nerwowego oraz mięśniowego, schorzenia związane z alergiami pokarmowymi oraz nietolerancjami czy nieprawidłowym funkcjonowaniem układu pokarmowego (celiakia i inne), niedoczynność tarczycy. W dziecięcej diagnostyce zaparć, które nie ustępują w wyniku terapii pierwszego rzutu, należy uwzględnić właśnie takie - czynnościowe - przyczyny zatwardzenia.

Domowe sposoby na zaparcia u dzieci i poprawę perystaltyki jelit

Po zaobserwowaniu u swojej pociechy problemów z zaparciami, warto zastosować na początku domowe metody, wspierające trawienie, wzmacniające pozytywne skojarzenia z toaletą i czynnościami higienicznymi, a także wpływające na twardość stolca. Wśród takich domowych sposobów na zaparcia wyróżnia się m.in:

• proste zmiany w diecie, czyli podawanie dziecku większej ilości pokarmów zawierających błonnik - wspomnianych wcześniej warzyw, owoców, produktów pełnoziarnistych. Wspiera on pasaż jelitowy i trawienie, pozwala uregulować cykl wypróżnień i wpływa na zmiękczenie stolca. Niektórzy zalecają także włączenie probiotyków, które pobudzają florę bakteryjną jelit do prawidłowej pracy;
• podawanie dziecku większej ilości płynów (głównie wody) i dbanie o jej regularne picie w ciągu dnia (oczywiście w okresie rozszerzania diety - w przypadku początkowego karmienia piersią nie ma potrzeby „dopajania” maluchów);
• wykonywanie delikatnych masaży brzuszka w przypadku zaparć i napięcia powłok brzusznych lub wdrożenie ćwiczenia określanego jako „rowerek” - czyli kręcenia nóżkami malucha w pozycji leżącej (jeśli dziecko jeszcze nie chodzi). W przypadku starszych dzieci, dobry wpływ na trawienie będzie miało zapewnienie im zwiększonej dawki ruchu;
• odpieluchowanie dziecka w sposób łagodny i bez metod awersyjnych, wspieranie jego pewności siebie, rezygnacja z kar za „wpadki”, unikanie zmuszania dziecka do korzystania z toalety - wszystkie te czynności mogą powodować u dziecka dodatkowy stres i wstrzymywanie stolca;
• wsparcie malucha w przypadku zmiany otoczenia - bycie przy nim i podążanie za jego potrzebami może zredukować stres, co przełoży się także na bezproblemowe wizyty w toalecie;
• unikanie zmuszania dziecka do spożywania posiłków - jeśli maluch nie chce jeść w danym momencie, to z pewnością poprosi o jedzenie, gdy tylko poczuje taką potrzebę. Zmuszanie do jedzenia to także dodatkowy stresor w życiu pociechy.

Oprócz powyższych sposobów, warto także budować pozytywne rytuały związane z korzystaniem z toalety, które pomogą budować z kolei odpowiednie nawyki. Chwalenie za samodzielne wypróżnienie, wspólne zajęcia po defekacji praktykowane w formie zachowania nagradzającego czy też prowadzenie dzienniczka wypróżnień mogą stanowić dodatkowy motywator dla malucha.

Farmakologiczne leczenie zaparć - co podać dziecku na zatwardzenie i jak działają środki przeczyszczające dla dzieci?

Jeśli wymienione powyżej, łagodne i domowe sposoby nie zadziałają, to oprócz nich warto zastosować leczenie farmakologiczne. Obecnie dostępne na rynku leki na zaparcia dla dzieci o właściwościach przeczyszczających są łagodne i bezpieczne do przyjmowania - nawet długotrwale, przy problemie o charakterze przewlekłym.

Leczenie farmakologiczne opiera się przede wszystkim na preparatach zawierających makrogole, czyli substancję osmotycznie czynną, pomagającą w pozbyciu się zalegających w końcowym odcinku przewodu pokarmowego mas kałowych. Makrogole są bezpieczne do wykorzystywania w leczeniu zaparć u dzieci od 6 miesiąca życia - zarówno w leczeniu objawowym, jak i podtrzymującym - zapobiegającym nawrotom. Inna popularna substancja czynna to laktuloza, jednak jej podawanie jest niemożliwe u dzieci z nietolerancją galaktozy oraz laktozy.

W niektórych przypadkach lekarz może zalecić stosowanie czopków glicerynowych czy wlewek doodbytniczych(doraźnie) w celu przyspieszenia defekacji i ulżenia dziecku w bólu - przy podawaniu takich preparatów należy jednak ściśle trzymać się dawkowania i zaleceń pediatry, by leki mogły zadziałać prawidłowo, nie szkodząc małemu pacjentowi.

W skrajnych przypadkach u dziecka należy wprowadzić leczenie zabiegowe, uwzględniające różne metody - w tym wytworzenie przetoki w celu płukania jelita, usunięcie części okrężnicy, a nawet wszczepienie specjalnego stymulatora, wspomagającego pracę jelit.

Zaparcia u dzieci - kiedy zgłosić się do lekarza?

Jeżeli pomimo zastosowania zarówno domowych, jak i farmakologicznych metod leczenia zatwardzenia u dzieci ich dolegliwości nie ustępują, wówczas należy zgłosić się do pediatry. Dodatkowe, niepokojące objawy towarzyszące zaparciom obejmują przede wszystkim bardzo silne bóle brzucha, gorączkę, wymioty, nadmierne pocenie się, dodatkowe dolegliwości żołądkowe i trawienne (wzdęcia, gazy, zgagę), wymioty, a także biegunkę występującą naprzemiennie z zaparciami. Wizyta u lekarza powinna odbyć się koniecznie, gdy rodzic obserwuje w kale dziecka krew - świeżą, jasną, obecną na papierze toaletowym, mogącą świadczyć o uszkodzeniach dolnego odcinka przewodu pokarmowego i odbytnicy oraz odbytu, a także ciemną - zwykle wskazującą na uszkodzenia w jelicie grubym lub wyższych partiach układu trawiennego.

W przypadku tego typu dolegliwości lekarz może zalecić dalszą diagnostykę w kierunku różnych chorób - w tym chorób autoimmunologicznych, celiakii, alergii pokarmowych, niedoczynności tarczycy, niedrożności jelit, choroby Leśniowskiego-Crohna, niedoborów pierwiastków i witamin oraz innych schorzeń lub nieprawidłowości.

Źródła:

1. Prof. dr hab. med. J. Ryżko, Zaparcia u dzieci [w:] Medycyna Praktyczna, 15.11.2016
2. Lek. D. Jarzębicka, lek. J. Sieczkowska-Gołub, prof. dr hab. n. med. J. Kierkuś, Zaparcie czynnościowe stolca [w:] Pediatria Po Dyplomie 03/2018
3. Lek. S. Statuch, dr hab. n. med. P. Dziechciarz, Zaparcie u dzieci i młodzieży [w:] Medycyna Po Dyplomie 12/2021
4. Jończyk-Potoczna, I. Ignyś, M. Krawczyński, Zaparcia u dzieci [w:] Borgis - Nowa Pediatria 2/2003
5. M. Czerwionka-Szaflarska, B. Romańczuk, Postępowanie w zaparciu czynnościowym stolca u dzieci i młodzieży [w:] Forum Medycyny Rodzinnej 2008, tom 2, nr 5
6. E. Gaweł, B. Romańczuk, Zaparcia u dzieci - standardy terapeutyczne [w:] Lekarz POZ 4/2021