Odpieluchowanie dziecka to prawdziwe wyzwanie! Jak odpieluchować dziecko skutecznie i pożegnać pampersy bez stresu?

Odpieluchowanie dziecka - kiedy zacząć i jak rozpoznać sygnały gotowości do odpieluchowania?

Odpieluchowanie dziecka to naturalny element rozwoju pociechy oraz ważny moment dla rodziców. Niestety, w społeczeństwie narosło kilka mitów o odpieluchowaniu dziecka, które - wprowadzane w praktyce - przynoszą wiele negatywnych skutków zarówno dla samego procesu, jak i dla dziecka oraz jego późniejszej kontroli zwieraczy i pęcherza. Restrykcyjny „trening czystości” czy też krytyczne i pospieszające uwagi przedstawicieli starszego pokolenia (najczęściej wywołujące negatywne emocje i presję) na temat odpieluchowania nie tylko nie pomagają w osiągnięciu sukcesu, ale mogą utrudnić osiągnięcie celu i oddalić moment pozbycia się pieluszek. Na szczęście obecnie coraz częściej mówi się o wartości podążania za dzieckiem w próbach odpieluchowania, a także o zauważaniu jego potrzeb oraz sygnałów inicjowanych przez pociechę, świadczących o gotowości do rezygnacji ze stosowania artykułów higienicznych. Podchodząc do tematu łagodnie - bez presji, wygórowanych oczekiwań, ale za to z wyrozumiałością i postawą akceptacji dla początkowych „wpadek” - znacząco zwiększamy szansę na powodzenie procesu odpieluchowania i wspieramy pewność siebie dziecka - która także ma ogromne znaczenie dla kształtowania jego nawyków. Jak więc krok po kroku powinien wyglądać proces, jakim jest odpieluchowanie? Kiedy sadzać dziecko na nocnik oraz jak to zrobić, by w przyszłości maluch nie miał problemów z rozpoznawaniem własnych potrzeb fizjologicznych oraz z pracą pęcherza czy zwieraczy? Poznaj najważniejsze informacje o odpieluchowaniu i sprawdź, czy Twoja dziecko jest gotowe do pożegnania pampersów!

Odpieluchowanie dziecka to ważny krok w rozwoju malucha - kiedy warto zachęcać dziecko do korzystania z nocnika?

Odpieluchowywanie dziecka zazwyczaj ma miejsce około drugiego roku życia, choć oczywiście w poszczególnych przypadkach może odbywać się nieco wcześniej lub później (u niektórych dzieci pożegnanie z pampersem następuje już w 18 miesiącu życia, a u innych - w okolicach 3 roku życia i każdy z tych przypadków jest nadal uznawany za normę).

W przeszłości jednak dzieci odpieluchowywało się wcześniej - w okolicy 1 roku życia. Wynikało to oczywiście z tego, że nosiły one wielorazowe pieluchy tetrowe, dla których przecież nie było alternatywy. Oprócz tego maluchy wcześniej dawały znać, że mokry materiał obecny w okolicach intymnych sprawia im dyskomfort - co wiązało się z jego wcześniejszym pożegnaniem. Dziś dzieci noszące pampersy nie odczuwają tej sytuacji w taki sam sposób - często po jednorazowym oddaniu moczu, pieluszka nadal pozostaje sucha, umożliwiając tym samym swobodną zabawę czy spokojny sen. Właśnie z tych okoliczności zrodziły się naciski starszych pokoleń co do szybszego odpieluchowywania ich wnuków. Dodatkowo jeszcze kilkanaście lat temu, w odpowiedzi na potrzebę szybkiego odpieluchowywania maluchów, jak grzyby po deszczu powstawały nowe koncepcje „treningu czystości" - z restrykcyjnymi zasadami, które często miały negatywny wpływ na rozwój dzieci. Uwzględniały one karcenie za niepowodzenia, zawstydzanie pociech, a także elementy przymusowego wysadzania dzieci na nocnik. Dziś wiemy już, że zarówno presja na szybkie pożegnanie pampersów, jak i kategoryczne zakazy i karcenie nie są dobrymi okolicznościami do nauki korzystania z nocnika. Obecnie psychologowie, pediatrzy oraz urofizjoterapeuci, a także inni specjaliści wskazują na konieczność rozpoznania odpowiedniego momentu, śledzenia postępów rozwoju dziecka oraz odpowiadania na jego potrzeby - również w kwestiach zachowania higieny i nauki jej zasad. Jak rozpoznać gotowość malucha do odpieluchowania? O tym piszemy poniżej.

Kiedy odpieluchować dziecko i jak rozpoznać u malucha gotowość do odpieluchowywania?

Rozpoczęcie odpieluchowywania dziecka powinno rozpocząć się po zaobserwowaniu sygnałów gotowości do tego kroku. Czasem pojawiają się one bez świadomości malucha, a czasem stanowią świadomy element zachowania - rolą rodzica jest uważne ich obserwowanie i odnotowanie. Czym są sygnały, które dziecko wykazuje w ramach gotowości do odpieluchowania i jak je rozpoznać? Oto kilka obrazowych przykładów, które ewidentnie świadczą o możliwości rozpoczęcia „przygody” z samodzielnym używaniem nocnika:

• dziecko osiągnęło już kluczowe kamienie milowe w rozwoju ruchowym: samodzielnie siedzi, wstaje oraz chodzi;
• rodzic obserwuje u malucha wyraźne zwiększenie się pojemności pęcherza (następują coraz dłuższe momenty, w których pampers pozostaje suchy);
• pociecha potrafi powiedzieć lub pokazać rodzicowi, że jest jej zimno, jest głodna, jest jej niewygodnie. Innymi słowy - komunikuje swoje potrzeby i próbuje je egzekwować (nie chodzi tu wyłącznie o potrzeby fizjologiczne, ale również o inne, związane z samopoczuciem i dobrostanem malucha);
• dziecko zaczyna wykazywać zainteresowanie toaletą - chętnie wchodzi do łazienki, przygląda się temu, co robią w niej rodzice, samo chce siadać na sedesie, myje rączki, po podsadzeniu przez rodzica zapala lub gasi światło w łazience;
• dziecko jest w stanie samodzielnie ściągać ubranie (a zwłaszcza dolne części garderoby - opuszcza spodenki, spódniczkę lub majtki);
• rodzic obserwuje u dziecka rosnącą irytację, frustrację i niezadowolenie z obecności pieluszki - maluch sygnalizuje, że przeszkadza mu ona w zabawie, chodzeniu, w codziennym funkcjonowaniu. Czasem nawet dziecko zacznie samodzielnie wybierać majteczki na rzecz rezygnacji z pieluszki;
• dziecko bez problemu pokazuje, że oddaje mocz lub wypróżnia się w pieluszkę - zmienia się jego mimika, ruch ciała, maluch zastyga w jednej pozie. Oprócz tego warto zwrócić uwagę na moment, w którym pociecha szuka ustronnego miejsca i oddala się do niego, kiedy chce zrobić kupę lub siku;
• dziecko werbalnie zaczyna mówić o mikcji (oddawaniu moczu) i o defekacji (oddawaniu stolca). Prosi rodziców o zmianę pieluszki, artykułuje słowa oznaczające siku, kupę, pieluchę, toaletę.

Oczywiście nie u każdego dziecka wszystkie sygnały mówiące o gotowości, połączone z wrażeniem, że maluch może świadomie kontrolować swój pęcherz i zwieracze, będą widoczne równocześnie - u większości dzieci następują one wręcz stopniowo. Każde dziecko rozwija się we własnym tempie i oznaki świadczące o tym, że maluch jest fizjologicznie i psychicznie gotowy do rozpoczęcia odpieluchowania będą każdorazowo inne. Właśnie dlatego tak istotna w procesie odpieluchowywania jest uważna obserwacja dziecka i odpowiadanie na jego potrzeby. Jeśli większość z wymienionych powyżej zachowań pojawi się u malucha, można rozważyć rozpoczęcie przygody z pierwszym nocnikiem.

Jak powinien wyglądać proces odpieluchowania i jak nauczyć dziecko korzystania z nocnika? Praktyczne wskazówki i odpieluchowanie nocne

Omawiając sposoby na odpieluchowywanie dziecka, na początku należy zaznaczyć, że nie warto dać się kusić szybkimi efektami, obiecywanymi przez tak zwanych „trenerów czystości”. Pracują oni bowiem na metodach awersyjnych - uwzlęgniających karcenie słowne, wspomniane już powyżej zawstydzanie i inne sposoby, mogące wykształcić w dziecku postawę braku zaufania do rodzica, a także złe nawyki toaletowe - wstrzymywanie moczu, zaparcia na tle nerwowym i inne.

Obserwacja oznak gotowości i łagodne sposoby odpieluchowania dziecka są więc najlepszym wyborem. Jak powinno wyglądać to w praktyce? Ogólnym zaleceniem jest stosowanie kilku kroków pozwalających pożegnać pampersy, uwzględniających obserwację dziecka, włączanie go w aktywny proces żegnania pieluszek, a także budowanie rytuałów związanych z wyborem i korzystaniem z nocnika oraz z podstawową higieną. Jak rozpocząć odpieluchowanie? U małego dziecka najlepiej będzie trzymać się kilku prostych kroków:

• zakup nocnika i pozwolenie maluchowi na oswojenie się z nowym przedmiotem. Warto zapewnić uczestnictwo dziecka w całym procesie już na etapie wyboru akcesorium - tak, by miał poczucie wpływu na to, co go otacza i co się z nim dzieje od samego początku. Kiedy już nocnik znajdzie się w domu, należy zachęcać dziecko do jego dotykania, przestawiania, siadania na nim - a więc do prostych interakcji. W ten sposób pociecha oswoi się z obecnością nowego przedmiotu w domu i nie będzie się bała jego obecności;
• kolejny krok to nauka siadania na nocniku (na początku może być prowadzona w ubrankach). W tym momencie warto zwrócić uwagę na pozycję przyjmowaną przez dziecko w trakcie użytkowania akcesorium. Należy posadzić pociechę i pilnować, by siadała głęboko - w taki sposób, by nogi były pewnie oparte o podłoże (nieprawidłowa pozycja przy mikcji czy defekacji może bowiem prowadzić do zaburzeń pracy pęcherza oraz mięśni dna miednicy, co prowadzi później do osłabienia tychże mięśni i problemów z nietrzymaniem moczu czy stolca - lub przynajmniej zwiększeniem ryzyka pojawienia się tych przypadłości w przyszłości);
• gdy maluch „oswoi się” z nocnikiem, należy rozpocząć naukę siadania na nim z gołą pupą. Najlepsze momenty dnia na taką aktywność to te, w których dziecko naturalnie jest rozebrane - podczas zmiany ubranek, zmiany pieluszki oraz w przed lub po kąpieli. Trzeba pamiętać o tym, że siadanie musi być dobrowolne - nie można przytrzymywać dziecka na siłę lub na siłę „wysadzać” je na nocnik - to może spowodować zniechęcenie i regres w naszych postępach;
• kolejny etap to jasne przekazanie dziecku, do czego tak właściwie służy nocnik - w tym momencie rozpoczyna się właściwa nauka samodzielnego załatwiania się. Po każdym załatwieniu się dziecka w pieluszkę, idziemy z pociechą do nocnika i umieszczamy w nim zawartość pampersa, jednocześnie zachęcając dziecko, by siadało gołą pupą na nocniku. Następnie kontynuujemy rytuał - opisujemy, co znajduje się w nocniku i wraz z dzieckiem idziemy do łazienki, by spuścić zawartość w toalecie i umyć rączki. W miarę upływu czasu maluch powinien skojarzyć ciąg przyczynowo-skutkowy i zacząć sygnalizować, że ma pełną pieluchę i chce ją zmienić, korzystając również z nocnika. Później u dziecka rozwija się chęć załatwiania się do nocnika - tak, by nie pobrudzić pampersa;
• ostatni etap nauki korzystania z nocnika to pozwolenie dziecku na chodzenie bez pampersa - na początku przez kilkanaście, później przez kilkadziesiąt minut. W ten sposób maluch poszerza stopniowo pojemność pęcherza, a my możemy wydłużać czas bez pieluszki coraz bardziej.

Oczywiście w ciągu całego procesu mogą zdarzyć się wpadki - nie reagujemy wówczas nerwowo i nie karzemy dziecka - zamiast tego warto umieścić taką „wpadkę” w nocniku i postępować z nią tak, jak opisano to powyżej - wyrzucić do toalety, spuścić wodę i umyć ręce - oczywiście w towarzystwie malucha. Jeśli dziecku przydarzyło się oddanie moczu na podłodze, warto zaangażować go do sprzątania - na zasadzie zabawy i naturalnej konsekwencji, a nie kary czy przymusu.

A co z odpieluchowaniem nocnym? To zadanie warto pozostawić sobie na sam koniec nauki korzystania z nocnika. Wynika to z faktu, że „treningi” w ciągu dnia - a więc wydłużanie czasu pomiędzy mikcjami - jednocześnie naturalnie wpływają na powiększenie pojemności pęcherza. Z czasem okaże się, że jest on na tyle duży, że dziecko spokojnie przesypia całe noce bez zmoczenia pampersa. Wówczas warto pozbyć się go, a ewentualne wpadki nie powinny zniechęcać rodziców. Należy oczywiście reagować także na prośbę dziecka o pomoc w załatwieniu potrzeb fizjologicznych wciągu nocy - nie jest to zbyt komfortowe dla młodych rodziców, jednak jako element odpieluchowywania nocnego, z pewnością przyniesie wymierne korzyści w przyszłości. Warto pamiętać także, że nawet odpieluchowane dziecko może nadal czasem popuszczać mocz czy defekować w niekontrolowany sposób - podczas drzemki, w żłobku, a także w nowych, stresujących sytuacjach - niezależnie od takich przypadków nie warto się zrażać - warto natomiast nadal chwalić malucha za sukcesy, by wzmacniać jego pewność siebie i poczucie kontroli.

Zbyt wczesne odpieluchowanie dziecka i zmuszanie do załatwiania się w nocniku - czym grozi takie postępowanie?

Na koniec warto z pewnością - w ramach przestrogi dla rodziców - opisać konsekwencje stosowania restrykcyjnego treningu czystości oraz zbyt wczesnego odpieluchowania malucha. Poszczególne metody stosowane w tym procesie mogą bowiem wpłynąć negatywnie na zachowanie pociechy oraz na jego umiejętności w zakresie samodzielnie wykonywanych czynności higienicznych. Chodzi tu przede wszystkim o:

• kary (słowne, fizyczne, izolujące dziecko od rodzica) za załatwienie się w pieluszkę lub na podłogę podczas nauki korzystania z nocnika. Wynikiem takich działań będzie utrata zaufania do rodzica, a także ukrywanie swoich niepowodzeń przez malucha ze strachu przed kolejną karą. W przypadku niepowodzeń nie należy więc zwracać na nie zbyt dużej uwagi - warto natomiast zaprosić dziecko do uczestnictwa w sprzątaniu i tworzyć w jego głowie skojarzenia dotyczące naturalnych konsekwencji danych czynności;
• regularne „wysadzanie” dziecka na nocnik siłą i przytrzymywanie go w pożądanej pozycji - taka praktyka może z kolei wytworzyć awersję do do samego nocnika - dziecko nie będzie chciało później na niego siadać, ani nawet do niego zbliżać, co znacząco opóźni naukę higieny;
• „wysadzanie” dziecka na nocnik w równych odstępach czasu, nawet przy braku sygnalizowania potrzeby załatwienia się oraz zmuszanie do skorzystania z toalety przed wyjściem z domu. Taka praktyka utwierdza dziecko w przekonaniu, że aby zasłużyć na pochwałę i zadowolenie rodzica, powinno skorzystać z toalety - w związku z czym może zacząć przeć na pęcherz i zwieracze, a także je osłabiać oraz wykształcać nawyk tak zwanego „parcia naglącego” (jest to niestety wstęp do późniejszego nietrzymania moczu).

Wszystkie wymienione powyżej czynności mogą stresować malucha, co z kolei z kolei przekłada się na zwiększone ryzyko wystąpienia zaparć (powodujących ból przy wypróżnianiu) oraz na utratę kontroli nad pęcherzem. Z uwagi na te i wymienione powyżej konsekwencje, do odpieluchowywania dziecka warto podejść z łagodnością, rozwagą i otwartością na potrzeby oraz sygnały płynące od małego człowieka!

Źródła:

1. Dr med. P. Dziechciarz, dr n. med. D. Gieruszczak-Białek, lek. A. Hovarth-Stolarczyk, dr hab. med. H. Szajewska, Kiedy i jak nauczyć dziecko korzystać z nocnika [w:] Medycyna Praktyczna, 03.10.2012
2. Mgr D. Ponikło, Trening czystości [w:] Medycyna Praktyczna, 07.11.2012
3. Lek. med. K. Gadomska-Prokop, Moczenie nocne u dzieci [w:] Przegląd Urologiczny 1/2007
4. Lek. K. Felberg, dr hab. n. med. M. Baka-Ostrowska, Moczenie nocne - standard postępowania [w:] Pediatria Po Dyplomie 06/2019