Ciemiączko u noworodka - czym jest ciemiączko u niemowlaka, jakie ma funkcje i kiedy ciemiączko u dziecka powinno zarastać?

Ciemiączko u noworodka - funkcje, obserwacja, niepokojące objawy

Ciemiączko to obszar na główce noworodka i niemowlęcia, który znajduje się pomiędzy kośćmi czaszki. Jest strukturą zbudowaną z miękkiej błony tkankowej, która - w miarę upływu czasu - zanika, a na jej miejscu tworzą się po prostu połączenia kości (tak zwane „szwy” czaszkowe). Ciemiączko, określane również jako ciemię, ma swoje konkretne funkcje - dzięki niemu możliwy jest poród naturalny, a także właściwe kształtowanie się mózgu po porodzie. Niestety, przez lata wokół tematu ciemiączka narosło wiele mitów i omyłek - łącznie z informacjami o tym, że tego obszaru na główce malucha nie wolno dotykać lub… że nie można go czesać (chodzi tu o pomyłkę ciemienia z ciemieniuchą). Jak jest naprawdę? Czy jest się czego bać podczas pielęgnacji główki dziecka? W jaki sposób kontrolować ciemiączko i kiedy ta struktura zarasta? Czy pulsowanie ciemiączka, jego uwypuklenie lub zapadnięcie powinny stanowić powód do niepokoju i skłonić rodziców do wizyty u pediatry? Poznaj najważniejsze informacje o tej strukturze i nie daj się zaskoczyć mitom oraz półprawdom!

Ciemiączko u noworodka - co to za struktura i jak chroni mózg dziecka?

Tak, jak zostało to już wspomniane, ciemiączko to plastyczna struktura łącząca kości czaszki, pojawiająca się w życiu płodowym i występująca u noworodków i niemowląt. Podstawową funkcją tejże struktury jest zachowanie elastyczności główki dziecka podczas porodu naturalnego - dzięki temu, że czaszka i jej szwy nie są „sztywne” i całkowicie skostniałe, główka może wstawić się do kanału rodnego i przejść przez niego, nie powodując szkód (oczywiście przy fizjologicznym przebiegu porodu). Z tego właśnie względu noworodki często przez pierwszych kilka dób mają wydłużoną główkę - co może wyglądać niepokojąco, ale nie stanowi żadnej anomalii. Oprócz tego elastyczność czaszki w życiu płodowym i w pierwszych kilku-kilkunastu miesiącach życia malucha jest niezbędna dla prawidłowego rozwoju mózgu - który przecież cały czas nie tylko nabywa nowe funkcje i tworzy nowe połączenia nerwowe, ale również rośnie - czyli po prostu powiększa się.

Jak więc widać - w praktyce obecność ciemiączka jest nieodzowna i niezbędna do prawidłowego rozwoju dziecka oraz do umożliwienia porodu fizjologicznego. Młodzi rodzice nie powinni bać się dotykać tej struktury, ale jednocześnie muszą wiedzieć, na co zwrócić uwagę w przypadku nieprawidłowości. Jak powinno wyglądać więc „zdrowe” ciemiączko, a kiedy udać się do lekarza?

Rodzaje ciemiączek - ciemiączko wypukłe, zapadnięte, tylne i przednie. Tętnienie i napięcie ciemiączka

Mimo, iż znaczenie słowa ciemiączko jest dość powszechnie znane, to wielu młodych rodziców nie wie, że wyróżniamy aż trzy rodzaje ciemiączek - są one umiejscowione w różnych obszarach główki dziecka. Wśród nich obecne są:

• ciemiączka boczne, które zarastają się jeszcze w życiu płodowym i po porodzie są niewyczuwalne u większości noworodków urodzonych w terminie (mogą być natomiast wyczuwalne u wcześniaków - później także dochodzi do ich zarośnięcia). Ciemiączka boczne dzielimy na ciemiączka przednio-boczne (inaczej określone jako ciemiączka klinowe, obecne w okolicach skroni) oraz ciemiączka tylno-boczne (ciemiączka sutkowe - obecne w okolicach potylicy). Są to oczywiście struktury parzyste, położone po obu bokach główki;
• ciemiączko tylne - niewielkich rozmiarów, o trójkątnym kształcie, znajdujące się w linii środkowej czaszki, w okolicy potyliczno-ciemieniowej. Ciemię tylne ma kształt trójkąta i jest strukturą pojedynczą;
• ciemiączko przednie - największe ze wszystkich rodzajów ciemiączek, o kształcie rombu. Podobnie jak ciemiączko tylne, również ciemię przednie znajduje się w linii pośrodkowej czaszki, jednak jest umiejscowione z przodu - przy kościach czołowych.

Warto tutaj dodać, że zarówno ciemiączko tylne, jak i ciemiączko przednie zrastają się w miarę upływu czasu (o tym kiedy dokładnie się to dzieje, piszemy w dalszej części artykułu).

Oprócz rodzajów ciemiączek, wyróżniamy także objawy, które mogą powodować zmianę wyglądu i kształtu tej struktury. Ogólnie „zdrowe”, prawidłowe ciemiączko jest niewidoczne na skórze - jego obecność można wyczuć jedynie dotykając główki malucha. Jeśli jednak zmienia swój wygląd - staje się wypukłe, wklęsłe lub tętni - wówczas może oznaczać różne anomalie (choć oczywiście nie zawsze tak się dzieje). I tak:

• wypukłe ciemiączko (zwłaszcza, gdy ta wypukłość utrzymuje się dłużej niż kilkanaście minut) może oznaczać wzrost ciśnienia śródczaszkowego, które jest niepokojącym objawem - musi zostać skonsultowane z lekarzem. Oprócz dostrzegalnej wypukłości, pod palcami można wyczuć duże napięcie ciemiączka;
• zapadnięte ciemiączko - ten objaw z kolei bywa symptomem odwodnienia organizmu dziecka. Jeśli więc po karmieniu lub po napojeniu malucha ciemiączko nie wraca do swojej prawidłowej pozycji, wówczas również należy zgłosić się do lekarza. Przy zapadniętym ciemiączku, palpacyjnie wyczuwa się jego wiotkość;
• tętniące ciemiączko - w tym przypadku zazwyczaj rodzice nie powinni się niepokoić - jeśli widać wyraźnie, że ciemię tętni (unosi się i opada) podczas płaczu i silnego zdenerwowania malucha - wówczas taki objaw jest całkowicie fizjologiczny. Rodzice powinni martwić się jednak, jeśli tętnienie w miejscu ciemiączka nie ustaje mimo ustania płaczu dziecka i uspokojenia pociechy.

Jak pielęgnować ciemiączko i jak badać je samodzielnie w domu?

Pielęgnacja ciemiączka nie powinna odbiegać od standardowych sposobów pielęgnacji pozostałych części główki niemowlęcia czy noworodka. Ciemię można dotykać, głaskać, czesać i myć - w zależności od potrzeb i wymagań skóry malucha. Co ważne, należy rozróżnić także ciemiączko od ciemieniuchy - wiele osób nadal myli oba te terminy. Wiemy już, czym jest i za co odpowiada specyficzna budowa ciemiączka, natomiast ciemieniucha to delikatnie łuszcząca się na główce dziecka skóra, którą zazwyczaj natłuszczamy i wyczesujemy, zapobiegając tworzeniu się twardej, nieestetycznej skorupki. Podsumowując - dotykanie, mycie i czesanie główki dziecka, także w obszarze ciemiączka, jest w pełni bezpieczne. Oprócz tego z tych właśnie obszarów można także wyczesywać ciemieniuchę - delikatnie, za pomocą przeznaczonej do tej czynności szczoteczki.

Jak kontrolować ciemiączko samodzielnie w domu? Wystarczy, że rodzice będą regularnie dotykać główki dziecka i wyczuwać, czy ciemiączko zmniejsza się i zarasta w prawidłowym tempie. Oprócz tego warto także przyglądać się i obserwować te miejsca, by zauważyć ewentualne wypukłości lub wiotkość i zapadnięcie ciemiączka.

Kiedy zrasta się ciemiączko, a główka niemowlaka przyjmuje ostateczny kształt?

Ogólnie czas zarastania ciemiączka przedniego i tylnego jest bardzo indywidualny dla każdego noworodka i niemowlęcia. Przedziały czasowe wieku dziecka, w których powinno nastąpić zarastanie są więc dość szerokie i obejmują:

• dla ciemiączka przedniego - od 9 do 18 tygodnia życia dziecka;
• dla ciemiączka tylnego - do około 4 miesiąca życia dziecka.

Tak, jak zostało powyżej wspomniane, ciemiączko należy kontrolować poprzez jego obserwację i dotykanie - to samo będzie robił również pediatra podczas wizyt kontrolnych (może także zdecydować się na wykonanie badania USG ciemienia). Jeśli struktura ta zarasta zbyt szybko lub zbyt wolno - wówczas konieczne będzie dalsze postępowanie diagnostyczne.

Ciemiączko zarasta zbyt szybko lub zbyt wolno - kiedy udać się do pediatry?

U niektórych dzieci ciemiączko może zrastać się zbyt szybko lub zbyt wolno - każda z tych sytuacji wymaga kontroli lekarskiej, ponieważ szybkie rozpoznanie diagnozy może być kluczowe dla zdrowia dziecka. Jeśli jednak przy zbyt powolnym lub zbyt szybkim zarastaniu ciemienia nie obserwuje się niepokojących symptomów, wówczas uznaje się te sytuację za fizjologiczną. I tak:

• zbyt szybkie zarastanie ciemiączka może być spowodowane nadmierną podażą witaminy D, a także różnego rodzaju zaburzeniami: neurologicznymi, hormonalnymi, opóźnieniem rozwoju psychoruchowego czy też zaburzeniami kostnienia. Przedwczesne zrastanie ciemiączka powinno niepokoić rodziców, jeśli towarzyszy mu także wzrost ciśnienia śródczaszkowego, częsta i długotrwała wypukłość jeszcze niezrośniętego ciemiączka, objawy ze strony układu neurologicznego (brak osiągania kolejnych „kamieni milowych” w rozwoju), spowolnienie wzrostu obwodu głowy (w porównaniu do siatki centylowej) czy też widoczne deformacje, asymetrie czaszki;
• zbyt wolne zarastanie ciemiączka może być z kolei spowodowane zbyt niską podażą witaminy D w pierwszych miesiącach życia, a oprócz tego: wzrostem ciśnienia śródczaszkowego, które towarzyszy różnym schorzeniom, zaburzeniami kostnienia, wodogłowiem, zaburzeniami endokrynologicznymi i innymi czynnikami. Jest to niepokojące, gdy opóźnionemu zarastaniu ciemiączka towarzyszy także opóźniony rozwój psychoruchowy, przyspieszenie wzrostu obwodu głowy (w porównaniu do siatki centylowej), deformacje i asymetrie czaszki, zaburzenia łaknienia, nadmierne pocenie się, zaburzenia w pracy przewodu pokarmowego (a zwłaszcza uporczywe zaparcia).

W przypadku pojawienia się wymienionych powyżej objawów, rodzice powinni zgłosić się do lekarza lub poinformować go o swoich wątpliwościach podczas kontrolnych wizyt pediatrycznych.

Zbyt powolne lub przedwczesne zarastanie - badanie ciemiączka i USG oraz dalsze postępowanie

Podstawowym badaniem, które lekarz wykonuje w przypadku jakichkolwiek wątpliwości co do prawidłowego rozwoju mózgu noworodka, jest USG przezciemiączkowe (nazywane również USG ciemiączka). To badanie ultrasonograficzne, pozwalające na uwidocznienie różnego rodzaju zmian w strukturach mózgu. Oprócz tego lekarz dysponuje także metodą porównawczą w pomiarze obwodu głowy dziecka (nieprawidłowości w tym zakresie mogą ukierunkowywać dalszą diagnostykę). W zależności od zdiagnozowanych przyczyn zbyt szybkiego lub wolnego zarastania ciemiączka, specjalista może zlecić wykonanie także innych badań - w tym badań krwi, rezonansu magnetycznego czy też tomografii komputerowej, służącej ocenie stanu mózgu dziecka oraz jego poszczególnych struktur.

Źródła:

1. K. Leszczyńska, M. Wilczyńska, T. Talar i inni, Ultrasonografia głowy przez ciemiączko tylko-boczne w ocenie nieprawidłowości tylnego dołu czaszki u wcześniaków i dzieci donoszonych [w:] Ginekologia Polska 10/2015
2. Dr n. med. K. Strzyżewski, Jakie zmiany w obrębie czaszki noworodka/ niemowlęcia są wskazaniem do pilnej konsultacji neurochirurgicznej? [w:] Medycyna Praktyczna, 01.02.2014
3. Lek. med. K. Jamruszkiewicz, Ocena wielkości ciemiączka a podaż witaminy D3 [w:] Medycyna Praktyczna, 17.02.2015