Tężec – objawy i leczenie, jak zapobiegać. Szczepionka przeciw tężcowi.

Czym jest tężec?

Tężec jest chorobą zakaźną powodowaną przez laseczkę tężca (łac. Clostridium tetani). Przebieg choroby jest ostry. Neurotoksyna bakteryjna powoduje liczne zmiany w układzie nerwowym. Prowadzi do zwiększonego napięcia i silnych skurczów mięśni szkieletowych. Tężec to choroba zagrażająca życiu, dlatego tak ważna jest profilaktyka w postaci szczepień ochronnych.

Jak dochodzi do zakażenia laseczką tężca?

Do zakażenia dochodzi, gdy zraniona skóra wejdzie w kontakt z odchodami zwierząt lub ziemią, w której znajdują się bakterie tężca. Rezerwuarem bakterii tężca jest przewód pokarmowy zwierząt. W zanieczyszczonej ranie, w warunkach beztlenowych jest dobre środowisko do rozwoju laseczek tężca. Bakterie namnażają się i wytwarzają neurotoksynę.

Czynnikami ryzyka rozwoju tężca jest:

• zanieczyszczenie rany glebą, szczególnie wzbogacanej nawozem naturalnym
• zranienie narzędziami zanieczyszczonymi ziemią lub podczas pracy ze zwierzętami gospodarskimi
• rany zanieczyszczone ziemią, odchodami, śliną, odpadami rzeźniczymi

Szczególnie duże ryzyko dotyczy ran miażdżonych, postrzałowych i głębokich kłutych.

Przyczyny tężca

Tężec powodowany jest przez laseczkę tężca. To beztlenowa bakteria Gram-dodatna. Produkuje ona neurotoksynę określaną jako tetanospazmina. Bakteria wytwarza przetrwalniki, które są odporne na środki dezynfekujące oraz czynniki środowiskowe takie jak deszcz, mróz czy wysoka temperatura. Z tego powodu przetrwalniki mogą utrzymać się w ziemi przez wiele lat. W sytuacji zanieczyszczenia rany ziemią, w której znajdowały się laseczki tężca może dojść do zakażenia. Okres wylęgania to od 2 do 21 dni, lecz objawy pojawiają się najczęściej po około tygodniu. Jest zależny od rodzaju rany i stopnia infekcji. Neurotoksyna przedostaje się do ośrodkowego układu nerwowego, gdzie nieodwracalnie blokuje wydzielanie neuroprzekaźników takich jak glicyna czy GABA. Znosi to ich potencjał hamujący na napięcie mięśni szkieletowych.

Tężec – objawy zakażenia tężcem

Pierwsze objawy tężca to tak zwany okres zwiastunowy. Poprzedza on pełnoobjawową postać choroby. U chorych na tężec może pojawić się niepokój, gorsze samopoczucie, bezsenność, ból głowy, zwiększona potliwość oraz ból i niewłaściwe odczuwanie bodźców w okolicy rany (parestezje). Objawy choroby będą zależeć od jego postaci tężca. W najczęściej występującej, uogólnionej, charakterystyczne jest zwiększone napięcie i skurcze mięśni, szczękościsk, wygięcie tułowia w łuk w stronę grzbietową ("do tyłu"), silne skurcze i nadwrażliwość na bodźce zewnętrzne. Może dojść do zaburzeń rytmu serca i nietrzymania moczu.

Objawy tężca ze strony układu nerwowego

Z powodu działania neurotoksyny i nieprawidłowości w przewodnictwie nerwowym, w zależności od postaci choroby mogą pojawić się różne objawy m.in. skurcze i bóle mięśni, szczękościsk, skurcz przepony, uszkodzenie nerwów czaszkowych.

Tężec uogólniony

W uogólnionej postaci tężca, która występuje najczęściej, występują poważne objawy ze strony układu nerwowego i mięśniowego. Charakterystyczne objawy obejmują:

• zwiększone napięcie i skurcze mięśni
• trudności w połykaniu i żuciu
• "uśmiech sardoniczny" - zwiększone napięcie mięśnia okrężnego ust
• szczękościsk - zwiększone napięcie żwacza
• wygięcie tułowia w łuk w tył z towarzyszącym wyprostowaniem nóg, a zgięciem rąk
• zwiększone napięcie mięśni brzucha
• napadowe, silne skurcze mięśni kończyn i tułowia
• nadwrażliwość na bodźce zewnętrzne - światło, dotyk, hałas

Po kilku dniach wystąpić dodatkowo mogą:

• niedrożność dróg oddechowych
• zatrzymanie oddychania w wyniku skurczu przepony
• skurcz krtani
• nadciśnienie tętnicze występujące naprzemiennie z hipotensją (obniżonym ciśnieniem tętniczym)
• tachykardia występująca naprzemiennie z bradykardią (obniżona częstotliwość skurczów serca)
• arytmia
• nagłe zatrzymanie krążenia
• hipertermia (przegrzanie)
• rozszerzenie źrenic
• zatrzymanie moczu

Tężec miejscowy

W tężcu miejscowym pojawiają się objawy zakażenia w okolicy rany (wrota zakażenia). Występuje sztywność naokoło miejsca uszkodzenia skóry. Często stanowi to okres zwiastunowy tężca uogólnionego.

Tężec noworodków

Tężec noworodkowy to ciężka postać tężca uogólnionego u noworodka, którego matka nie była szczepiona przeciwko tężcowi i tym samym nie przekazała dziecku swoistych przeciwciał. Zwykle przyczyną jest zakażenie kikuta pępowiny. Ta postać choroby zazwyczaj występuje w krajach rozwijających się o niskim standardzie higienicznym.

Rozpoznanie tężca

W przypadku tężca rozpoznanie stawiane jest na podstawie charakterystycznych objawów klinicznych oraz wywiadu lekarskiego.

Powikłania zakażenia tężcem

Tężec to ostra choroba zakaźna, która może mieć bardzo poważne powikłania. Wymienić wśród nich można m.in. zachłystowe zapalenie płuc, złamania kości, zatrzymanie krążenia, niewydolność oddechową, rozpad mięśni, ciężkie zaburzenia psychiczne po przechorowaniu oraz wtórne zakażenia bakteryjne, w tym sepsa.

Leczenie tężca

W przypadku ciężkiej oraz umiarkowanej postaci, leczenie przeprowadzane jest na oddziale intensywnej terapii. W zależności od stanu pacjenta i przebiegu tężca może ono obejmować m.in. antybiotykoterapię, leki z grupy benzodiazepin, podanie antytoksyny tężcowej (HTIG immunoglobulina przeciwtężcowa), chirurgiczne usunięcie martwych tkanek i opracowanie rany, leki zmniejszające nadreaktywność układu współczulnego i inne.

Po zakończeniu leczenia niezbędna jest rehabilitacja obejmująca fizjoterapię oraz psychoterapię.

Profilaktyka - jak zapobiegać zakażeniu?

Profilaktyka tężca jest niezmiernie istotna. Podstawowym sposobem zapobiegania tężcowi są szczepienia ochronne. W przypadku rany z ryzykiem wystąpienia tężca bardzo ważne jest postępowanie tak zwane poekspozycyjne, czyli po narażeniu na przetrwalniki tężca (np. skaleczenie zabrudzone ziemią). Należy zacząć od oczyszczenia rany wodą z mydłem. Następnie należy udać się do placówki medycznej w celu chirurgicznego opracowania rany - usunięcia ciał obcych, ropnej wydzieliny, martwych tkanek. Jeżeli od ostatniego szczepienia na tężec minęło więcej niż 5 lat, rekomendowane jest wykonanie dawki przypominającej, a w przypadkach wysokiego ryzyka dodatkowe podanie immunoglobuliny przeciwtężcowej.

Obecnie, dzięki programowi szczepień ochronnych, w Polsce tężec występuje rzadko.

Szczepionka przeciw tężcowi

Preparat najczęściej występuje w postaci skojarzonej - szczepionka przeciwko tężcowi i błonicy. Zawiera inaktywowaną toksynę tężcową i błoniczą. Należy do kategorii szczepionek "nieżywych" czyli nie zawiera żywych osłabionych bakterii. Dostępne są także preparaty monowalentne (tylko przeciwtężcowe), jak również w postaci skojarzonej z antygenami pałeczki krztuśca (szczepienie przewicwko tężcowi i krztuścowi). Szczepionka przeciwko tężcowi i błonicy rutynowo wykonywana jest u dzieci. Zaszczepić się także powinny osoby dorosłe, które jako dzieci nie były szczepione wcale lub niepełnie. Dawki przypominające co 10 lat zalecane są w szczególności osobom, które wykonują prace, w których jest dużo kontaktu z ziemią np. rolnicy, ogrodnicy.

Tak jak w przypadku każdej szczepionki, mogą istnieć przeciwwskazania do jej wykonania. Są to m.in. nadwrażliwość na preparat, małopłytkowość, zaburzenia neurologiczne lub inne niepożądane po pierwszej dawce szczepionki, postępujące choroby neurologiczne.

Kiedy podaje się szczepionkę na tężec?

Schemat szczepienia podstawowego bazuje na 3 dawkach podawanych w wieku 0, 1 i 6 miesięcy. Dawki przypominające u osób dorosłych zalecane są co 10 lat.

A co w przypadku gdy doszło do zranienia grożącego zachorowaniem na tężec? Postępowanie jest zależna od ryzyka zachorowania i wykonywanych wcześniej szczepień.

W przypadku małego ryzyka zakażenia laseczkami tężca jeżeli osoba była nieszczepiona podaje się 3 dawki szczepionki. U osób szczepionych, u których ostatnia dawka podana była ponad 5 lat temu wykonuje się profilaktycznie pojedyncze szczepienie. Gdy ostatnia dawka była podana mniej niż 5 lat temu, immunoprofilaktyka nie jest potrzebna.

W przypadku dużego ryzyka zachorowania na tężec u osób nieszczepionych poza 3 dawkami szczepionki podaje się ludzką immunoglobulinę przeciwtężcową (anatoksyna). U osób szczepionych, u których ostatnia dawka podana była ponad 10 lat temu wykonuje się pojedyncze szczepienie przeciw tężcowi oraz podaje antytoksynę. Jeżeli ostatnia dawka szczepienia przypominającego lub podstawowego była 5-10 lat temu podaje się pojedynczą dawkę szczepionki. Gdy ostatnia dawka była podana mniej niż 5 lat temu, immunoprofilaktyka nie jest potrzebna. Ewentualnie przy szczególnie wysokim ryzyku zakażenia lekarz może rozważyć podanie podanie jednej dawki szczepionki.

Przypisy

1. Gajewski P. Interna Szczeklika. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2022.
2. Boroń-Kaczmarska A., Wiercińska-Drapało A. Choroby zakaźne i pasożytnicze. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2022.
3. Bednarek A., Bartkowiak-Emeryk M., Wysocki J. Szczepienia ochronne w profilaktyce chorób zakaźnych u dzieci.PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2018.