Wścieklizna u ludzi i zwierząt - objawy, zakażenie, profilaktyka i kwestia szczepionki przeciw wściekliźnie

Wścieklizna u ludzi i zwierząt - zakażenie, diagnostyka, leczenie i profilaktyka

Wścieklizna to groźna choroba zakaźna, wywoływana przez wirusa o nazwie Rabies virus (skrótowo określany jako RABV), na którą mogą zapadać zarówno ludzie, jak i zwierzęta. Jest ona schorzeniem śmiertelnym - do tej pory nie wynaleziono skutecznego antidotum na wściekliznę, dlatego kluczowym sposobem ochrony przed zakażeniem jest wieloaspektowa profilaktyka (uwzględniająca między innymi szczepienie zwierząt domowych oraz szczepienie ludzi - w przypadku zwiększonego ryzyka ekspozycji na wirusa). W większości przypadków choroba postępuje szybko, dając charakterystyczne objawy, wśród których wyróżnia się przykładowo wodowstręt, charakterystyczne drgawki oraz inne symptomy ze strony układu nerwowego. W jakich sytuacjach można zakazić się wścieklizną i jaki kontakt ze zwierzętami - domowymi lub dzikimi - stanowi powód do niepokoju? Na czym polega pełna profilaktyka wścieklizny i w jaki sposób skutecznie chronić się przed chorobą? Jak rozpoznawać objawy i co robić w przypadku ich wystąpienia - u człowieka lub u domowego pupila? Poznaj najważniejsze informacje o wściekliźnie i sprawdź, jak uniknąć zachorowania!

Wścieklizna - choroba zakaźna atakująca układ nerwowy

Tak, jak zostało to wspomniane, wścieklizna jest chorobą zakaźną atakującą układ nerwowy, wywoływaną przez wirusa wścieklizny, groźną dla ssaków (w tym ludzi i zwierząt). Niestety, schorzenie to klasyfikowane jest jako śmiertelne - do tej pory nie odnaleziono skutecznego sposobu leczenia lub protokołu usuwania wirusa z organizmu. WHO (World Health Organization - Światowa Organizacja Zdrowia) szacuje, że obecnie na wściekliznę zapada pomiędzy 30 000 a 70 000 osób rocznie na całym świecie. Najwięcej pacjentów z tą chorobą rejestruje się w regionach endemicznych dla wścieklizny - a więc w Ameryce Południowej, Azji oraz Afryce. Wścieklizna stanowi także ogromny problem w Indiach, z uwagi na dużą liczbę bezpańskich, zakażonych psów - obywatele tego kraju często ulegają pogryzieniu i w ten sposób szerzy się zakażenie.

Sama nazwa „wścieklizna” wywodzi się od obserwowanych w jej przebiegu objawów - zwierzęta stają się agresywne, a także wykazują gwałtowną reakcję na dźwięk lub kontakt z wodą u ludzi (to tak zwany wodowstręt). Wszystkie te symptomy pojawiają się na skutek zajęcia przez chorobę układu nerwowego, do którego dochodzi poprzez konkretną drogę szerzenia się wirusa. Rozpoczyna się ona od kontaktu z patogenem (najczęściej w wyniku pogryzienia). Następnie wirus trafia do mięśni szkieletowych, skąd w miejscu styku komórki mięśniowej oraz nerwowej (połączenie to określane jest jako płytka motoryczna), przemieszcza się z kolei do aksonów (włókien nerwowych). Później dociera do rdzenia kręgowego, by stamtąd powędrować do istoty szarej mózgu i rozprzestrzenić się w organizmie, sprawiając, że chory może infekować kolejne osoby (wirus w ostateczności jest uwidoczniony w ślinie pacjenta i bytuje także w skórze). Warto taj dodać, że sam wirus jest odporny na niskie temperatury, a wrażliwy na wysoką temperaturę i światło słoneczne.

Jak przenoszona jest wścieklizna u ludzi i dzikich lub domowych zwierząt? Czy można zarazić się wyłącznie poprzez ugryzienie?

Jak można zarazić się wścieklizną? Powszechnie uważa się, że za większość zachorowań na wściekliznę u ludzi odpowiada pogryzienie przez "wściekłe" zwierzę - i tak dzieje się w prawie wszystkich przypadkach, natomiast wirus może być przenoszony także innymi drogami (choć nie stanowią one dużego udziału w pełnej liczbie zakażeń). Ogólnie wirus przenosi się w wyniku kontaktu uszkodzonej skóry z materiałem zawierającym patogen - a więc ze śliną chorego zwierzęcia (poprzez ugryzienie czy też zanieczyszczenie nią błon śluzowych człowieka - w tym worków spojówkowych), łzami, tkanką mózgową (ta droga zarażenia dotyczy zwłaszcza weterynarzy zajmujących się leczeniem lub sekcjami i utylizacją zwłok zwierząt gospodarskich), ale także z aerozolem z parujących odchodów nietoperzy (taki kontakt jest niezwykle rzadki i ma miejsce na konkretnym obszarze - odnotowano podobne przypadki zakażenia u pacjentów, którzy odwiedzali jaskinie będące miejscem bytowania zarażonych nietoperzy). Podsumowując - najczęstszym sposobem zakażenia jest ugryzienie człowieka lub zwierzęcia przez inne zakażone zwierzę.

Okres inkubacji wirusa (inaczej - okres wylęgania wirusa wścieklizny) jest dość długi i wynosi od 1 do nawet 3 miesięcy. W praktyce oznacza to, że pierwsze objawy pojawiają się na długo po kontakcie z patogenem. Właśnie z tego względu diagnostyka wścieklizny oraz identyfikacja osobnika będącego rezerwuarem wirusa jest dość trudna. Ogólnie głównym źródłem zakażenia w Polsce czy w krajach Europy są zwykle dzikie zwierzęta (niegdyś dotyczyło to także zwierząt domowych, jednak z uwagi na masowe szczepienia przeciwko wściekliźnie zwierzęta domowe - zwłaszcza koty i psy - nie stanowią już istotnego zagrożenia).

Objawy zakażenia wścieklizną u zwierząt

Objawy wścieklizny u zwierząt różnią się nieco u poszczególnych gatunków. Niemniej, Wśród tych symptomów wyróżnia się:

• objawy wścieklizny u psów i kotów (zwierząt domowych): niepokój, wzmożona agresja, częstsze niż zwykle pozostawanie w ruchu (u psów), chowanie się i skrywanie (u kotów), częste i długie szczekanie oraz miauczenie, wodowstręt (zwierzę nie chce pić wody, a zachęcane do tego - ucieka, prezentuje sygnały ostrzegawcze, chowa się), ślinotok, porażenia i niedowład kończyn;
• objawy wścieklizny u zwierząt gospodarskich (bydła, trzody chlewnej, koni, owiec i kóz): oznaki lęku lub agresji (także występujące naprzemiennie), wzmożony popęd płciowy, wydawanie odgłosów - muczenie, beczenie, chrząkanie - znacznie częstsze, dłuższe i głośniejsze niż u zdrowych osobników, problemy z trawieniem - biegunki i wymioty, ślinotok, wodowstręt, chwiejność chodu, drgawki, porażenia mięśni, nagłe upadki;
• objawy wścieklizny u dzikich zwierząt (lisów, kun, jenotów, szopów i innych): mogą występować wszystkie objawy wścieklizny, które zostały wymienione powyżej, jednak najważniejszym jest brak strachu przed ludźmi i otoczeniem domostw. Zakażone zwierzęta podchodzą blisko (także w dzień - nawet, gdy charakterystyczną porą dla ich aktywności i polowań jest noc).

W przypadku odnotowania wymienionych powyżej objawów wścieklizny u zwierząt należy oczywiście udać się do lekarza weterynarii, umówić weterynaryjną wizytę domową (w przypadku zwierząt gospodarskich) lub zawiadomić służby (pracowników powiatowej stacji sanitarno-epidemiologicznej - jeśli zauważy się nietypowe zachowania dzikich zwierząt w obrębie własnego gospodarstwa domowego). Jeśli obserwujemy nietypowe zachowania zwierząt dzikich, należy oczywiście unikać kontaktu.

Objawy wścieklizny u ludzi

Objawy wścieklizny u ludzi dzielą się zwykle na trzy fazy:

• pierwsza faza objawów wścieklizny to tak zwana faza zwiastunów (określana również mianem fazy prodromalnej). Są to symptomy ogólne, często mylone z przeziębieniem i grypą lub z zatruciem pokarmowym. Wśród nich wyróżnia się gorączkę, bóle mięśni, wymioty, nudności, ogólne osłabienie, poczucie ciągłego zmęczenia, złe samopoczucie. Później do tych objawów dochodzi czasem do pojawienia się bólu potylicy, a także do świądu występującego w miejscu powstania rany (przy czym rana ta może być już całkowicie zagojona);
• druga faza objawów wścieklizny to faza neurologiczna, dzieląca się na fazę mózgową (inaczej: faza gwałtowna, klasyczna lub faza szałowa czy też wścieklizna mózgowa) oraz na fazę porażenną (faza cicha, postać cichej wścieklizny). Bardzo rzadko stadia te przenikają w siebie - najczęściej u jednego chorego dochodzi do wystąpienia jednej postaci fazy neurologicznej (zwykle jest to faza szałowa, czyli postać klasyczna wścieklizny). I tak, w przypadku wścieklizny mózgowej, obserwuje się u pacjenta wodowstręt, pobudzenie psychoruchowe (nadpobudliwość), drgawki, mimowolne skurcze mięśni, zwiększoną agresję, niekontrolowane skurcze mięśni, gorączkę, dezorientację, omamy słuchowe i wzrokowe (halucynacje), nadmierne ślinienie się (ślinotok), światłowstręt. U mężczyzn może wystąpić priapizm (bolesny i długotrwały wzwód). Z kolei objaw w postaci cichej (porażennej) dochodzi do porażenia mięśni i niedowładów (także zwieraczy) i zaburzeń czucia - jednocześnie nie występują symptomy charakterystyczne dla szałowej postaci wścieklizny;
• ostatnia faza wścieklizny to śpiączka (pacjent zapada w nią samoistnie lub - w przypadku takiej konieczności - zostaje wprowadzony w ten stan za pomocą konkretnych leków), po której następuje zgon.

Oczywiście po zaobserwowaniu niepokojących objawów - zwłaszcza, jeśli są one poprzedzone pogryzieniem przez zwierzę - należy zgłosić się do lekarza.

Leczenie wścieklizny w przypadku zachorowania pacjenta

Niestety, tak, jak zostało to już wspomniane - nie istnieje skuteczny lek na wściekliznę, który pozwoliłby na całkowite wyzdrowienie pacjenta. W przypadku rozpoznania zachorowania, a jeszcze przed wystąpieniem objawów, stosuje się tak zwaną profilaktykę poekspozycyjną (określaną również jako uodpornienie bierno-czynne), polegającą na podaniu choremu szczepionki przeciwko wściekliźnie w konkretnym schemacie dawkowania. Tylko takie postępowanie może zatrzymać rozwój choroby, choć z uwagi na późne rozpoznania (już w fazie objawowej), wyzdrowienie jest możliwe u naprawdę niewielu osób - do tej pory na świecie odnotowano tylko kilka takich przypadków.

W przypadku, gdy chory wykazuje objawy, stosuje się leczenie objawowe paliatywne, mające na celu minimalizację bólu i cierpienia odczuwanego przez pacjenta. Jeszcze raz podkreślamy - wścieklizna jest chorobą nieuleczalną i śmiertelną, dlatego kluczowym aspektem w jej unikaniu jest rozsądna profilaktyka.

Jako ciekawostkę warto dodać, że w 2004 roku w Stanach Zjednoczonych udało się uratować 15-letnią dziewczynkę zakażoną wirusem wścieklizny po pogryzieniu przez nietoperza. Wprowadzono ją wówczas w stan śpiączki farmakologicznej, jednocześnie podając jej leki przeciwwirusowe w określonym protokole. Ta metoda leczenia została nazwana protokołem Milwaukee - niestety, późniejsze badania nie potwierdziły skuteczności, a jego stosowanie u pacjentów ze wścieklizną zostało zaniechane.

Szczepionka przeciw wściekliźnie i profilaktyka choroby

Profilaktyka wścieklizny opiera się przede wszystkim na szczepieniach (osobnych dla ludzi i zwierząt) które są podawane m.in:

• psom i kotom domowym - z uwagi na ten fakt udało się niemalże wyeliminować problem wścieklizny wśród tych zwierząt (profilaktyka tak zwanej wścieklizny miejskiej);
• zwierzętom dziko żyjącym - szczepionki rokrocznie zrzucane są z samolotów nad terenami leśnymi (zwierzęta spożywają je nieświadomie) lub rozrzucane ręcznie przez leśników - jest to profilaktyka tak zwanej wścieklizny leśnej;
• turystom odwiedzającym miejsca, gdzie wścieklizna występuje endemicznie - poleca się je zwłaszcza osobom udającym się do Indii lub grotołazom wyjeżdżającym do Ameryki Południowej;
• weterynarzom i technikom weterynaryjnym, mającym kontakt z żywymi zwierzętami (w tym ze zwierzętami gospodarskimi) oraz ze szczątkami zwierząt (na przykład podczas sekcji);
• personelowi medycznemu, mającemu bezpośredni kontakt z pacjentami chorującymi na wściekliznę.

Podawanie leku realizowane jest w określonym schemacie trzech dawek szczepionki. Niemniej, nawet po pogryzieniu przez wściekłe zwierzę, także zaszczepiony wcześniej pacjent musi przyjąć szczepionkę poekspozycyjną, zanim pojawią się objawy choroby (w dwóch dawkach - w dniu pogryzienia oraz w trzecim dniu od incydentu). Warto tutaj dodać, że szczepionka na wściekliznę to szczepionka martwa, dlatego jej przyjęcie w ramach profilaktyki po pogryzieniu jest bezpieczne u kobiet w ciąży.

Źródła:

1. Dr hab. n. med. E. Kuchar, Wścieklizna [w:] Medycyna Praktyczna, 05.06.2017
2. A. Garkowski, A. Moniuszko, Wścieklizna - niedoceniane zagrożenie [w:] Neurologia Po Dyplomie 03/2014
3. Komisja ds. Chorób Zakaźnych, Aktualizacja zasad profilaktyki wścieklizny: nowy schemat ze zredukowaną liczbą dawek [w:] Pediatria Po Dyplomie 01/2012
4. M. Sadkowska-Todys, Wścieklizna - aktualne problemy epidemiologiczne [w:] Polski Przegląd Neurologiczny 2006, tom 2, nr 1
5. Główny Inspektorat Weterynaryjny, Wścieklizna, wetgiw.gov.pl