Afazja (zaburzenie mowy) – czym jest, przyczyny i objawy, leczenie afazji

Afazja jest utratą zdolności językowych w różnych zakresach - rozumienia mowy, wypowiadania zdań logicznych, nazywania przedmiotów. Spowodowana jest przez uszkodzenie mózgu, a konkretnie jego lewej półkuli, najczęściej w wyniku udaru, guza mózgu, urazu lub zwyrodnieniowych chorób OUN. Afazja sama w sobie nie jest chorobą, jedynie zespołem objawów wynikających z uszkodzenia tkanek mózgu. Może być nabyta lub wrodzona. Występują jej różna postacie, różniące się miedzy sobą symptomami. Kiedy podejrzewać u pacjenta afazję?

Czym jest afazja?

Mózg człowieka jest centrum dowodzenia całym organizmem. Dzięki jego pracy możemy oddychać, poruszać się i komunikować z otoczeniem. Gdy dojdzie do uszkodzenia struktur mózgowych, w zależności od tego jaka struktura zostanie dotknięta procesem chorobowym lub urazem, zaburzeniu mogę ulegać różne czynności - zarówno podstawowe, jak i te bardziej złożone. Ośrodki odpowiedzialne za rozumienie i generowanie mowy znajdują się w płacie czołowym i skroniowym - ośrodek Broki i Wernickiego. Ośrodek Broki znajdujący się w płacie czołowym odpowiada za generowanie mowy. Ośrodek Wernickiego znajdujący się w płacie skroniowym odpowiada za rozpoznawanie i rozumienie mowy. W wyniku ich uszkodzenia dochodzi do afazji. Afazja jest zaburzeniem zdolności językowych zarówno pod względem rozumienia, jak i tworzenia wypowiedzi. W zespole afazji występują także zaburzenia pisania i czytania. Zaburzenia te mogą cofnąć się samoistnie np. po usunięciu guza uciskającego na mózg. W zdecydowanej większości przypadków, wystąpienie afazji wiąże się z koniecznością ponownej nauki języka i posługiwania się nim.

Przyczyny afazji / przyczyny zaburzenia mowy

Przyczyną afazji jest uszkodzenie struktur mózgu odpowiedzialnych za funkcje językowe. U większości osób, struktury te znajdują się w lewej półkuli. Uszkodzenie to może być spowodowane w następstwie udaru mózgu, guza mózgu, urazu lub choroby zwyrodnieniowe ośrodkowego układu nerwowego np. otępienie czołowo-skroniowe. Uszkodzeniom mózgu i ich następstwa nie ograniczają się jedynie do wystąpienia zaburzeń mowy i jej rozumienia. Objawom afazji mogą towarzyszyć m.in. zaburzenia czucia, pamięci, świadomości, procesów myślowych, percepcji, orientacji przestrzennej, a także wykonywania precyzyjnych ruchów.

Rodzaje afazji

Poszczególne postacie afazji rozróżnia się na podstawie płynności mowy spontanicznej, umiejętności nazywania przedmiotów, rozumienia zdań oraz umiejętności powtarzania usłyszanych zdań i przeczytanego tekstu. Afazja ruchowa jest jedynym podtypem, w którym mowa spontaniczna nie jest płynna. We wszystkich rodzajach afazji nazywanie przedmiotów jest zaburzone. Rozumienie zdań upośledzone jest w afazji czuciowej. Z kolei powtarzanie usłyszanych słów prawidłowe jest w prawie wszystkich podtypach afazji, poza nominalną (amnestyczną). Występuje jeszcze szczególna postać choroby - afazja mieszana. Obserwuje się w niej współistnienie afazji ruchowej i czuciowej. Afazję można podzielić także biorąc pod uwagę następujące kryteria:

• liczbę wyrazów wypowiadanych przez pacjenta: afazja płynna i niepłynna
• ekspresję mowy i rozległość uszkodzeń mózgowych: afazja ruchowa, czuciowa, mieszana, globalna, transkorowa
• hierarchię struktury języka: afazja amnestyczna, motoryczna, semantyczna, akustyczna

Afazja ruchowa

Afazja ruchowa, czyli inaczej motoryczna, polega na całkowitej lub częściowej utracie zdolności wypowiadania logicznych zdań. W jej łagodnej postaci osoba chora buduje proste zdania, lecz występują parafrazie, czyli zniekształcenia słów. Obserwuje się skłonności do nieuzasadnionego powtarzania słów, co określa się mianem perseweracji. Chory popełnia błędy gramatyczne. Artykulacja jest nieprecyzyjna, słowa wypowiadane z wysiłkiem. Rozumienie mowy na poziomie podstawowych pozostaje zachowane.

Afazja czuciowa

Afazja czuciowa, czyli inaczej recepcyjna lub sensoryczna polega na częściowej lub całkowitej utracie zdolności rozumienia i tworzenia treści językowych. W bardziej zaawansowanych, ciężkich postaciach chory nie rozumie nawet prostych, krótkich poleceń. W lżejszych postaciach chory jest w stanie je zrozumieć, a trudności występują jedynie ze zrozumieniem i tworzeniem złożonych, wieloczłonowych wypowiedzi. Wypowiadane słowa są zniekształcone, lecz mowa jest płynna.

Afazja amnestycza

W afazji nominalnej, czyli inaczej amnestycznej, występują trudności z przypomnieniem sobie nazw. Chory pamięta do czego służy dana rzecz, lecz nie potrafi jej nazwać. Często przypomina sobie określenie danego przedmiotu po uzyskaniu podpowiedzi.

Afazja przewodzeniowa

W tym rodzaju afazji, w następstwie uszkodzenia pęczka łukowatego istoty białej dochodzi do przerwania połączenia pomiędzy ośrodkami Wernickiego i Broki. Spontaniczne wypowiedzi chorego są względnie zrozumiałe, a rozumienie może być tylko w niewielkim stopniu upośledzone. W szczególności dotyczy to długich i złożonych wypowiedzi. Występują duże trudności z powtórzeniem tego, co usłyszano lub przeczytano.

Inne rodzaje afazji

Afazja transkorowa (międzykorowa) występuje, gdy pacjent ma zachowaną zdolność powtarzania mowy, lecz jednocześnie zaburzone są jej inne elementy.

Afazja globalna (całkowita) występuje, gdy wszystkie składniki mowy, zarówno czuciowe, jak i ruchowe, są skrajnie zaburzone. Jest to zazwyczaj stan przejściowy i występuje bezpośrednio po urazie. Po ustąpieniu przyczyny afazji, przechodzi w kierunku formy czuciowej lub ruchowej.

Afazja semantyczna - osoba chora traci nabyte wcześniej umiejętności rozumienia ciągów logicznych, nie rozumie kontekstu użytych wyrazów i całości wypowiedzi, a także związków czasowych i przestrzennych.

Afazja niepłynna - osoba chora jest w stanie stworzyć jedynie niepoprawne gramatycznie, bardzo krótkie wypowiedzi, składające się maksymalnie z pięciu wyrazów.

Afazja płynna - chory jest w stanie wypowiadać zdania poprawne gramatycznie, składające się z więcej niż pięciu wyrazów.

Diagnostyka zaburzeń mowy

Podczas diagnostyki afazji istotna jest diagnoza neuropsychologiczna. W trakcie konsultacji lekarz sprawdza zdolność rozumienia, czytania, pisania z pamięci, wykonywania ruchów celowych, ekspresji, orientację przestrzenną, umiejętność liczenia i pamięć. Ocenia się również tempo mowy, zasób słownictwa oraz sposób oddychania.

Terapia afazji

Terapia zaburzeń mówienia i rozumienia jest kluczowa dla dalszego funkcjonowania i samodzielności pacjenta. Kompleksowa rehabilitacja zaczyna się w momencie ustąpienia ostrych objawów np. udaru niedokrwiennego mózgu. Dostosowana jest do rodzaju afazji, możliwości i stanu pacjenta. Terapia logopedyczna trwa od miesięcy do kilku lat, w zależności od stopnia zaawansowania afazji. Jej głównym celem jest powrót pacjenta do pełnej sprawności, samodzielności i zdrowia. W cięższych przypadkach, bywa, że mimo długotrwałego leczenia, uszkodzenia w mózgu są zbyt poważne i rozległe, by udało się w pełni odzyskać zdolność generowania mowy i jej rozumienia.

Afazja u dzieci

Często, gdy małe dziecko przekręca wypowiadane słowa lub jest małomówne, rodzice stresują się, że mogą to być początkowe objawy afazji. Warto jednak wiedzieć, że tego zaburzenia nie diagnozuje się u maluchów młodszych jak 2-3 lata. Dopiero, gdy osiągają taki wiek, a nie robią żadnych postępów w mowie, nie rozumieją wypowiadanych do nich zdań, dzielą słowa na sylaby, nie potrafią naśladować i powtarzać słów lub nie odpowiadają na zadane pytania, warto przeprowadzić diagnostykę w kierunku afazji. Czasami takie zachowanie dziecka wywołane jest wcześniej doświadczoną traumą, zaburzeniami emocjonalnymi i funkcji poznawczych, wady słuchu, a niekoniecznie uszkodzeniami ośrodka mowy.

Przypisy:

1. Stefaniak, James D., Fatemeh Geranmayeh, and Matthew A. Lambon Ralph. "The multidimensional nature of aphasia recovery post-stroke." Brain4 (2022): 1354-1367.
2. Pąchalska M. Afazologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
3. Code, Chris, and Brian Petheram. "Delivering for aphasia." International Journal of Speech-Language Pathology1 (2011): 3-10.
4. Marshall, Charles R., et al. "Primary progressive aphasia: a clinical approach." Journal of neurology6 (2018): 1474-1490.
5. Head, Henry. Aphasia and kindred disorders of speech. Cambridge University Press, 2014.