Demencja starcza - przyczyny i objawy otępienia. Czy demencję można leczyć?

Czym jest demencja starcza?

W podeszłym wieku obserwuje się pogorszenie funkcji poznawczych. Objawia się to jako trudności w zapamiętywaniu, rozumieniu, ocenianiu i podejmowaniu decyzji, zaburzenia orientacji, pogorszenie zdolności uczenia się. Kiedy nasilenie tych zaburzeń jest znaczne, używany jest termin demencja, czyli otępienie. Zaburzenia funkcji poznawczych, które występują u osób starszych, mogą mieć postać łagodną, umiarkowaną lub ciężką.

Wraz z wydłużaniem się przeciętnego trwania życia coraz większy odsetek populacji stanowią osoby starsze. Szacuje się, że w 2050 roku liczba osób dotkniętych demencją wyniesie aż 130 milionów. Najważniejsze zmiany w starzejącym się mózgu związane są z procesami, które zachodzą na poziomie anatomicznym, komórkowym, biochemicznym, molekularnym oraz naczyniowym. Odzwierciedlają one znane teorie starzenia, zarówno wewnątrzpochodnego, jak i zewnątrzpochodnego. Zazwyczaj wraz z wiekiem pogorszeniu ulega pamięć oraz inteligencja płynna - połączenie czasu reakcji, kreatywności i pojemności mózgu. W większości przypadków inteligencja skrystalizowana, czyli mądrość obejmująca zdobytą wiedzę, słownictwo oraz wyuczone umiejętności, pozostaje stabilna. Należy podkreślić, że zaburzenia poznawcze i otępienie nie są elementami fizjologicznego starzenia. Niestety bardzo często zaburzenia te nie są w porę diagnozowane przez lekarzy. Pogorszenie stanu zdrowia u pacjentów w starszym wieku z demencją może prowadzić do konsekwencji takich jak: wycofanie społeczne, depresja, niedożywienie, niedostosowywanie się do schematu przyjmowania leków, upadki, a także liczne sytuacje związane z wyniszczeniem, unieruchomieniem i zaburzeniami świadomości.

Przyczyny demencji starczej

Pogorszenie funkcji poznawczych następujących wraz z wiekiem jest wieloprzyczynowe. Im więcej czynników ryzyka nakłada się na zmiany w mózgu związane z wiekiem, tym bardziej prawdopodobny rozwój demencji. Wśród czynników pogarszających funkcje poznawcze wymienić można takie jak:

• niezbilansowana dieta - niedobór antyoksydantów w diecie, niedożywienie
• zaburzenia metabolizmu - zaburzenia metabolizmu glukozy, cholesterolu, otyłość, cukrzyca
• stres oksydacyjny
• mała aktywność fizyczna
• przebieg życia - negatywny status socjoekonomiczny, niski poziom edukacji
• zmiany w układzie sercowo-naczyniowym
• uwarunkowania genetyczne
• zmiany w mózgu związane z wiekiem

Dodatkowo, w starszym wieku istnieje wiele czynników ryzyka, które przyspieszają i nasilają rozwój zaburzeń funkcji poznawczych. Zalicza się do nich stany takie jak:

• depresja
• izolacja i wycofanie społeczne
• parkinsonizm
• odwodnienie
• zaburzenia elektrolitowe
• choroby układu krążenia
• niedosłuch
• nieprawidłowe leczenie niektórych chorób np. cukrzycy
• stosowanie dużej ilości różnych rodzajów leków np. psychotropowych, uspokajających, moczopędnych, inhibitorów pompy protonowej, leki antycholinergiczne

Rodzaje demencji

Demencja to schorzenie, które może być powodowane przez różne choroby i stany patologiczne w organizmie. W zależności od przyczyny może postępować szybko lub powoli. Różne formy demencji mogą mieć różne rodzaje objawów i ich nasilenie. Wyróżnia się następujące rodzaje otępienia:

• demencja naczyniowa (otępienie naczyniowe) jest skutkiem stanów wywołujących uszkodzenia naczyń krwionośnych w mózgu skutkujących jego niedokrwieniem. Czynniki ryzyka tego schorzenia to m.in. udar, nadciśnienie tętnicze czy cukrzyca, wiek powyżej 65 roku życia.
• demencja w przebiegu choroby Parkinsona (otępienie w chorobie Parkinsona) - występuje o 20-40% pacjentów. Obejmuje deficyty w zakresie pięciu podstawowych domen poznawczych tzn. utrudniony i spowolniony dostęp do zasobów pamięci, pogorszenie sprawności umysłowej (możliwości uczenia się), trudności w wykonywaniu złożonych czynności i logicznym rozumowaniu, pogorszenie orientacji i wyobraźni przestrzennej, zaburzenia koncentracji uwagi.
• demencja czołowo-skroniowa (otępienie czołowo-skroniowe) - schorzenie spowodowane nieprawidłowościami związanymi z gromadzeniem się białka tau. Występują zmiany zwyrodnieniowe w przednich częściach płatów skroniowych oraz w płatach czołowych. Objawy obejmować mogą problemy z koncentracją uwagi, depresja, zaburzenia lękowe, utrata motywacji do robienia rzeczy, które wcześniej sprawiały przyjemność, zachowania obsesyjne, zaniedbywanie czynności higienicznych, objadanie się, palenie tytoniu i picie alkoholu (co wcześniej nie miało miejsca). Mogą pojawić się także problemy z płynnym mówieniem, doborem słów, a nawet zapominanie przeznaczenia przedmiotów codziennego użytku.
• demencja z ciałami Lewy’ego (otępienie z ciałami lewy’ego) stanowi około 5% otępień w starszym wieku. Objawy choroby to m.in. silne wahania nastroju, złożone omamy wzrokowe i halucynacje. Postęp choroby jest szybki.
• demencja mieszana – współwystępowanie więcej niż jednego rodzaju otępienia.

Objawy demencji starczej

Demencja starcza ma dość charakterystyczne objawy. Najczęściej pojawiają się problemy z pamięcią krótkotrwałą. Chory może początkowo zapominać o wydarzeniach które miały miejsce w ostatnich dniach lub tygodniach. W zaawansowanej postaci otępienia problem ten może dotyczyć wydarzeń nawet sprzed kilku minut. Osoby z demencją z poczucia niemocy i bezradności mogą przejawiać agresywne zachowania. Częste są także zmiany nastroju m.in niepokój, drażliwość, pobudzenie, które z reguły pojawiają się w godzinach wieczornych. Pierwszy etap demencji często jest bagatelizowany przez chorego i jego bliskich. Zapominanie o codziennych czynnościach przypisuje się zmęczeniu i zmianom następującym z wiekiem.

Początkowo występują zaburzenia pamięci - zapominanie o umówionych wizytach, codziennych obowiązkach czy o tym gdzie położyło się klucze. Czasami pojawiają się problemy związane z mową np. zapominanie niektórych słów lub ich znaczenia. Charakterystyczna jest zmienność nastrojów oraz stopniowe unikanie kontaktu z bliskimi.

W miarę postępu choroby może dość do drugiego etapu - demencji umiarkowanej. Dochodzi w niej do nasilenia wcześniej występujących objawów takich jak problemy z pamięcią. Coraz bardziej widoczne są problemy z mówieniem i rozumieniem, określeniem czasu. Mogą pojawić się zaburzenia równowagi czy zmniejszenie apetytu. Osoby z umiarkowanym otępieniem powinny przebywać pod stałą opieką.

Ostatnim i najcięższym stadium rozwoju choroby jest demencja głęboka. Wypowiedzi pacjenta są trudne do zrozumienia. Zaburzenia równowagi są nasilone. Chory często nie jest w stanie rozpoznać bliskich osób. W niektórych przypadkach pojawić się mogą paranoje, urojenia lub krzyki nocne. W momencie wystąpienia demencji głębokiej konieczna jest całodobowa opieka nad chorym.

Demencja a Alzheimer

Choroba Alzheimera jest uważana za najważniejszą przyczynę otępienia. To choroba zwyrodnieniowa mózgu, w której obserwuje się postępujące zaburzenia pamięci i zachowania. Występuje w niej wiele złożonych mechanizmów patologicznych m.in. nagromadzenie beta-amyloidu, białka tau i niedobór neurotransmiterów, w szczególności zaburzeń transmisji cholinergicznej. Nagromadzenie patologicznych białek prowadzi do obumierania komórek nerwowych, co skutkuje zmniejszeniem produkcji neuroprzekaźników niezbędnych do prawidłowego funkcjonowanie mózgu. Szacuje się, że choroba Alzheimera dotyka 60-70% pacjentów z otępieniem. Osoby z tą przypadłością mają:

• kłopoty z rozpoznawaniem miejsc i osób
• zaburzenia pamięci świeżej (wydarzenia sprzed kilku godzin, minut)
• problemy z przyswajaniem nowych informacji
• trudności z prawidłowym użyciem słów
• zaburzenia wzrokowo-przestrzenne
• silne zmiany nastroju i zachowania

W bardziej zaawansowanych stadiach choroby, nie jest możliwe prawidłowe codzienne funkcjonowanie i utrzymanie kontaktów społecznych.

Demencja starcza – leczenie

Nie ma sposobów na skuteczne leczenie demencji. Do tej pory nie zidentyfikowano pojedynczego mechanizmu rozwoju otępienia. Z powodu wielu nakładających się przyczyn, ciężko jest opracować jeden skuteczny lek. Podejmowane są próby stosowania leczenia objawowego m.in inhibitorami acetylocholinesterazy czy antagonistami receptora NMDA. Leczenie zespołów otępiennych stanowi ogromne wyzwanie dla lekarzy geriatrów. Seniorzy często mają wiele chorób współistniejących z demencją i przyjmują dużą ilość leków. W zależności od rodzaju zaburzeń terapia może wymagać współpracy m.in geriatry, neurologa, fizjoterapeuty, czy terapeuty mowy. Pacjentom zaleca się stosowanie diety śródziemnomorskiej (lub innej zbilansowanej, dostosowanej do jednostek chorobowych pacjenta), regularnej aktywności fizycznej, realizowanie swoich zainteresowań i hobby, a także wykonywanie treningu poznawczego. Lekarz powinien przeanalizować przyjmowane przez pacjenta leki pod kątem możliwych interakcji oraz negatywnego wpływu na układ nerwowy. W przypadku występowania chorób przewlekłych powinien sprawdzić, czy są one poprawnie leczone. Jeżeli stosowana jest terapia farmakologiczna otępienia należy zwrócić uwagę czy nie występują skutki uboczne takie jak senność, zawroty głowy, czy zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Korzystnie na spowalnianie progresji choroby wpływają zorganizowane aktywności przeznaczone dla osób starszych, m.in zajęcia plastyczne, ruchowe, muzykoterapia.

Przypisy

1. Wieczorowska-Tobis, K., Neuman-Podczaska, A. Geriatria. Praktyczny przewodnik. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021.
2. Wallner R i wsp. Zaburzenia poznawcze i neuropsychiatryczne w chorobie Parkinsona. Polski Przegląd Neurologiczny 2019; 15 (2), 96-105.
3. Gajewski P. Interna Szczeklika. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2022.