Sterydy - co to takiego? Zastosowanie sterydów, ich działanie, skutki uboczne

Rodzaje leków steroidowych

Steroidy to leki przeciwzapalne i przeciwalergiczne stosowane w leczeniu różnych chorób. Ich działanie, wskazania do stosowania, dawkowanie oraz możliwe skutki uboczne znacząco różnią się w zależności od substancji czynnej oraz sposobu podaży leku. Sterydy podawane mogą być doustnie, dożylnie, wziewnie oraz w postaci maści ze sterydami - zewnętrznie na skórę. Stosowany podział steroidów jest następujący:

1. Leki stosowane doustnie i dożylnie. Wymienić wśród nich można krótkodziałające np. prednizon, hydrokortyzon, prednizolon, metyloprednizolon, średniodługodziałające np. triamcynolon, a także długodziałające np. deksametazon czy betametazon.

2. Wziewne leki steroidowe np. budezonid, beklometazon, cyklezonid, flutykazon, mometazon.

3. Leki steroidowe stosowane miejscowo na skórę np. flucynolon, klobetazol, mometazon.

Czym są sterydy (steroidy) doustne i jak działają?

Leki steroidowe są grupą leków o funkcji i budowie zbliżonej do kortyzolu. Wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwalergiczne i immunosupresyjne. Hamują wytwarzanie prozapalnych związków takich jak prostaglandyny czy leukotrieny. Działanie immunosupresyjne polega na hamowaniu proliferacji, czyli zdolności rozmnażania się komórek, takich jak limfocyty T oraz limfocyty B. Dodatkowo nasilają programowaną śmierć komórek takich jak limfocyty T. Steroidy wpływają na metabolizm. Zwiększają stężenie glukozy we krwi, syntezę glikogenu i nasila glukoneogenezę z aminokwasów. Ponadto zmniejszają zużycie glukozy przez mięśnie, tkankę limfatyczną i tłuszczową. Dzięki temu jest większa dostępność glukozy dla nerek, czerwonych krwinek i ośrodkowego układu nerwowego. W aspekcie gospodarki białkowej zwiększają syntezę białek w wątrobie, ale także ich rozkład w mięśniach – aminokwasy zużywane są do produkcji glukozy. W nadmiernych stężeniach pobudzają lipogenezę, czyli wytwarzanie tkanki tłuszczowej, co wiąże się najczęściej ze wzrostem masy ciała i %tłuszczu w ciele. Działanie steroidów różni się w zależności od formy podania leku : doustna, wziewna lub miejscowo na skórę.

Glikokortykosteroidy wziewne - mechanizm działania

Wziewne glikokortykosteroidy są grupą leków głównie stosowaną w leczeniu astmy oskrzelowej. Działają one lokalnie w drogach oddechowych. Nie wchłaniają się do krwi, dzięki czemu nie powodują szeregu skutków ubocznych jak to jest w przypadku steroidów doustnych. Steroidy wziewne zmniejszają objawy astmy i POCHP, nadreaktywność oskrzeli, poprawiają czynność płuc, a także zmniejszają częstość zaostrzeń choroby i łagodzą ich przebieg.

Kortykosteroidy do stosowania miejscowego - mechanizm działania

Leki steroidowe do stosowania zewnętrznego są bardzo często używane w dermatologii. W niewielkim stopniu wchłaniają się do krwi, jednakże długotrwale stosowane i w dużych ilościach mogą prowadzić do takich samych skutków ubocznych jak leki doustne. Stosowane są w wielu chorobach skóry m.in. atopowym zapaleniu skóry, łuszczycy, liszaju płaskim czy wypryskach o różnej etiologii. Ich działanie przeciwzapalne wynika z hamowania wytwarzania licznych związków prozapalnych, regulacji funkcji eozynofilów, zmiany przepuszczalności i skurczu naczyń krwionośnych oraz hamowania proliferacji limfocytów T i B. W zależności od substancji aktywnej mogą mieć działanie od słabego (np. hydrokortyzon) do bardzo silnego (np. dipropionian betametazonu). Leki dostępne są w postaci maści, roztworu na skórę, emulsji, kremu lub żelu, w zależności od rodzaju preparatu.

Leki steroidowe – zastosowanie w medycynie

W jakich chorobach stosuje się sterydy? Zastosowanie leków steroidowych różni się w zależności od sposoby podaży leku. Wśród chorób, w których leczeniu wykorzystuje się steroidy wymienić można:

• niedoczynność kory nadnerczy
• zapalenia stawów
• kłębuszkowe zapalenia nerek
• toczeń rumieniowaty układowy
• zapalenia naczyń
• choroby zapalne skóry
• anafilaksja
• astma
• atopowe zapalenie skóry
• POCHP
• reumatoidalne zapalenie stawów
• choroby śródmiąższowe płuc
• COVID-19
• obrzęk mózgu
• po przeszczepach narządów

Skutki uboczne leków sterydowych doustnych

Sterydy przyjmowane doustnie mają bardzo długą listę działań niepożądanych. Ryzyko ich pojawienia się wzrasta wraz z czasem stosowania. Stosując leki krótkotrwale, nawet w dużych dawkach, ryzyko skutków ubocznych jest niewielkie. Natomiast przyjmując te leki przez dłuższy czas, nawet w niskich dawkach, zwiększa szanse na wystąpienie niekorzystnego wpływu na zdrowie. Istotnym działaniem niepożądanym jest wpływ leków steroidowych na skład ciała oraz gospodarkę węglowodanową. Steroidy zwiększają stężenie glukozy we krwi, co podnosi ryzyko rozwoju cukrzycy. Przez wzrost łaknienia i produkcję tkanki tłuszczowej pacjenci bardzo tyją. Rozwija się otyłość brzuszna. Sytuację dodatkowo pogarsza zanik mięśni, co przekłada się na zmniejszenie dobowego zapotrzebowania energetycznego. W połączeniu z dużym apetytem jest to bardzo problematyczne. Zanik mięśni szczególnie zaakcentowany jest na kończynach. Często mówi się, że pacjenci leczenie steroidami mają sylwetkę „kasztanowego ludzika”, czyli chude kończyny i znaczną otyłość brzuszną.

Poza wpływem na metabolizm, leki te wpływają na resorpcję sodu. W dużych stężeniach mogą zwiększać resorpcję sodu i wody oraz wzrost wydalania potasu. Skutkuje to rozwój nadciśnienia tętniczego, obrzęków oraz zaostrzeniem niewydolności serca. Może także dojść do hipokaliemii, czyli zbyt niskiego stężenia potasu. Dodatkowo nadciśnienie może nasilić działanie katecholamin. W wyniku wzrostu ciśnienia wewnątrzgałkowego rozwinąć może się jaskra lub zaćma. Wskutek działania immunosupresyjnego istnieje zwiększone ryzyko infekcji. Poprzez hamowanie wydzielania śluzu żołądkowego o działaniu ochronnym, zwiększają ryzyko powstania wrzodów żołądka i dwunastnicy. W wyniku ograniczenia wchłaniania wapnia z przewodu pokarmowego i wzrostu jego wydalania z moczem zwiększają ryzyko osteoporozy. Ponadto na skutek hamowania konwersji T4 do T3 mają wpływ na hormony tarczycy i mogą prowadzić do jej niedoczynności.

Działania niepożądane przyjmowania sterydów wziewnych

Możliwe skutki uboczne terapii są zależne od rodzaju zastosowanego leku. Wśród najczęstszych wymienić można m.in. grzybicę jamy ustnej i gardła, kaszel czy chrypkę. Wynika to z osadzaniu się leku na języku i w gardle. Aby zmniejszyć ryzyko tych skutków ubocznych po każdym zastosowaniu leku powinno się wypłukać jamę ustną. Inne skutki uboczne występują bardzo rzadko.

Skutki uboczne stosowania sterydów miejscowych

W dermatologii bardzo często pierwszym rodzajem leków przepisywanym w celu zagojenia różnych zmian skórnych są steroidy miejscowe. Niestety, stosowane cyklicznie lub długotrwale mają bardzo niekorzystny wpływ na skórę. Powodują jej ścieńczenie, przez co łatwiej dochodzi do nawrotów i tworzenia się nowych zmian np. łuszczycowych. Ponadto mogą powodować przebarwienia, infekcje skórne, nadmierne owłosienie, trądzik posterydowy czy teleangiektazje, czyli pajączki naczyniowe.

Sterydy anaboliczne - jak działają anaboliki?

Leków steroidiwoych nie wolno mylić z tzw. "anabolikami". Steroidy anaboliczne, będące syntetycznymi pochodnymi testosteronu (męski hormon płciowy), pojawiły się na rynku już w latach pięćdziesiątych i są wciąż uważane za najskuteczniejsze środki poprawiające sprawność sportową. Mogą być stosowane doustnie lub domięśniowo, wpływając na rozwój cech płciowych, przyrost masy mięśniowej oraz poprawiając wyniki sportowe, takie jak siła, szybkość i wytrzymałość. Mechanizm działania polega na blokowaniu receptorów kortyzonu w komórkach mięśniowych, co hamuje działanie kataboliczne kortyzonu związane z rozpadem białek. Anaboliki stymulują także syntezę kreatyninowo-fosforanową, wpływając na odtwarzanie energii w komórkach mięśniowych. Ich stosowanie w sporcie jest zabronione i klasyfikowane jako doping.

Jednakże, mimo korzystnych efektów zewnętrznych związanym z rozrostem tkanki mięśniowej, stosowanie sterydów anabolicznych niesie za sobą liczne skutki uboczne. Wpływają negatywnie na psychikę, wywołując bigoreksję, agresję, drażliwość, a także zaburzenia snu i depresję. Dodatkowo, mogą prowadzić do zaburzeń hormonalnych, obniżenia libido, wzrostu cholesterolu oraz ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Długotrwałe stosowanie u mężczyzn może skutkować odwracalnymi zaburzeniami spermatogenezy, zwiększonym ryzykiem raka prostaty i zmniejszeniem objętości gonad. U kobiet może prowadzić do niepłodności, zmniejszenia gruczołów piersiowych i obniżenia tonu głosu. Ponadto, często obserwuje się ginekomastię u mężczyzn stosujących sterydy anaboliczne przewlekle. W związku z tym, mimo chwilowego poprawienia wyglądu zewnętrznego, używanie sterydów anabolicznych niesie ze sobą poważne ryzyko dla zdrowia psychicznego i fizycznego.

Przypisy

1. Gajewski P. Interna Szczeklika. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2022.
2. Korbut R. Farmakologia. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2017.
3. Baza leków www.pharmindex.pl ; dostęp: 04.01.2024.
4. Gładysz, O. (2018). Substancje i metody zabronione w sporcie. Farm Pol, 74(3), 146-154.