Pierwsza pomoc osobie porażonej piorunem. Jak zachować się w czasie burzy, by uniknąć rażenia piorunem? Co sprawia, że w trakcie burzy piorun uderza w człowieka?

Porażenie piorunem w trakcie burzy - jak do niego dochodzi?

Śmiertelne porażenie piorunem w trakcie burzy to dość rzadkie zjawisko - szacuje się, że w Polsce dochodzi do niego w około kilku przypadkach rocznie. Z drugiej jednak strony to właśnie uderzenie pioruna jest - zaraz za doświadczeniem powodzi - najczęstszą przyczyną obrażeń i śmierci w wyniku oddziaływania zjawisk atmosferycznych. W związku z tym zdecydowanie warto wiedzieć, jak udzielić osobie poszkodowanej podczas burzy właściwej pomocy. Co składa się na czynności ratownicze wobec ofiary porażonej piorunem? Jakie czynniki sprzyjają wystąpieniu tego zjawiska i jakie są najlepsze sposoby, by mu zapobiegać? Poznaj najważniejsze informacje o konsekwencjach rażenia piorunem i sprawdź, w jaki sposób zadbać o własne bezpieczeństwo oraz o bezpieczeństwo najbliższych w trakcie burzy.

Gdzie uderza błyskawica? Co zwiększa ryzyko uderzenia pioruna w człowieka?

Piorun jest zjawiskiem atmosferycznym, które towarzyszy burzy - podobnie jak grzmot (czyli grom dźwiękowy), a także błyskawica (zjawisko świetlne). To wyładowanie elektryczne następujące w atmosferze, w którego trakcie wyzwalana jest energia. Część tej energii zostaje rozproszona w postaci ogrzania powietrza na drodze uderzenia, część pozwala na pojawienie się błysku oraz grzmotu (zjawiska świetlnego i akustycznego), a część zostaje rozładowana w punkcie, w którym łuk elektryczny uderzył w powierzchnię ziemi - i to właśnie ten ostatni aspekt stanowi niebezpieczeństwo dla ludzi, zwierząt, domostw, instalacji elektrycznych i innych elementów przyrody ożywionej bądź nieożywionej (zwłaszcza, że wytworzone przez to zjawisko napięcie elektryczne może sięgać nawet 100 milionów woltów).

Do trzech głównych czynników zwiększających ryzyko uderzenia pioruna w konkretny obiekt lub w konkretne miejsce należą:

• zwiększona wysokość konkretnego obiektu względem otaczającego go terenu (chodzi tu nie tylko o wieże czy wysokie budynki, ale również samotne drzewa i inne obiekty obecne na otwartych przestrzeniach);
• zwiększona odległość konkretnego obiektu od innych (ten aspekt dotyczy wspomnianych już obiektów położonych na otwartych przestrzeniach);
• strzelistość i spiczastość obiektu (przy czym chodzi tu o wieże, budynki czy góry, a nie o człowieka).

Wszystko to w praktyce oznacza, że piorun z większym prawdopodobieństwem uderzy w takie obiekty, jak samotne drzewo na polu, strzelisty kościół na wzgórzu czy w wieżę lub słup „pośrodku niczego”, niż w dom w zabudowie szeregowej, kamienicę usytuowaną w pierzei innych budynków czy też w samochód pozostawiony pośród innych aut na parkingu.

Jaki jest mechanizm rażenia piorunem?

Aby wiedzieć, czego nie robić, by uniknąć porażenia piorunem, warto najpierw poznać mechanizm powstawania urazu wywoływanego napięciem powstałym w przebiegu burzy. Wyróżnia się cztery główne typy urazu. I tak:

• najczęściej dochodzi do porażenia piorunem w wyniku wytworzenia napięcia krokowego (szacuje się, że jest to około 50% przypadków). Jest to sytuacja, w której prąd rozchodzi się po ziemi z miejsca, w które pierwotnie uderzył piorun;
• w około 30% przypadków porażenie piorunem wynika z przeskoku napięcia z obiektu pierwotnie rażonego piorunem na człowieka znajdującego się obok tego obiektu (to drugi co do częstości mechanizm rażenia piorunem);
• dość rzadko (w około 3 do 5% przypadków) dochodzi do bezpośredniego porażenia człowieka (zwykle niestety jest to porażenie śmiertelne);
• najrzadziej porażenie człowieka piorunem jest wynikiem dotknięcia przedmiotu lub obiektu, w które uderzył piorun (oczywiście w trakcie wyładowania elektrycznego). Szacuje się, że ten mechanizm porażenia występuje w 1 do 2% przypadków. Podobnie, jak w momencie bezpośredniego porażenia, porażenie w wyniku dotknięcia obiektu najczęściej kończy się zgonem.

W ostatnich latach wyróżnia się także porażenie w wyniku kontaktu z prądem elektryczności statycznej, „roznoszącym się” w powietrzu. Takie porażenie ma charakter fali uderzeniowej i najczęściej powoduje obrażenia związane z upadkiem (w tym rany tłuczone, złamania kończyn i inne). Szacuje się, że ten mechanizm występuje w około 20% wszystkich przypadków rażenia piorunem.

Czego nie robić w czasie burzy, by uniknąć rażenia piorunem?

Najważniejszą zasadą zapobiegania rażenia piorunem podczas burzy jest zasada „30-30”. Pierwsza „trzydziestka” oznacza, że w przypadku usłyszenia grzmotu po zaobserwowaniu błyskawicy w przeciągu 30 sekund (lub mniej) należy poszukać bezpiecznego schronienia. Wynika to z faktu możliwego „wyprzedzenia” uderzenia pioruna o ziemię nawet wtedy, gdy nie obserwuje się jeszcze nad sobą oznak burzy (ciemnych chmur czy deszczu). Błyskawica może bowiem uderzyć nawet na obszarze kilkunastu kilometrów od faktycznego umiejscowienia burzy. Druga „trzydziestka” oznacza natomiast, że nie należy opuszczać znalezionego schronienia jeszcze przez 30 minut od zarejestrowania ostatniego grzmotu - z powodów podanych powyżej.

Schronienia przed burzą najlepiej szukać w najbliższym budynku lub w samochodzie (który nie jest znacząco wyniesiony ponad poziom terenu). Nie należy stawać natomiast pod samotnymi obiektami - strzelistymi słupami, wysokimi drzewami czy wieżami, ani przebywać samotnie na otwartej przestrzeni. Warto tutaj dodać, że stwierdzenie o tym, że samochody lub telefony komórkowe przyciągają pioruny, jest mitem. W trakcie burzy można bezpiecznie wsiąść do auta (o ile nie stoi ono w pobliżu drzewa czy słupa, który mógłby się przewrócić na samochód), a także korzystać z komórki (o ile nie odciąga ona uwagi od otaczającego zagrożenia).

Co dzieje się z osobą porażoną piorunem? Objawy i kwestia figury Lichtenberga

Porażenie piorunem przyrównuje się czasem do użycia defibrylatora o bardzo dużej mocy - i nic w tym dziwnego. Defibrylatora używa się jednak celowo, by impulsy elektryczne pobudzające mięsień sercowy do pracy wróciły do prawidłowego rytmu lub by węzeł zatokowo-przedsionkowy (określany również jako „naturalny rozrusznik serca”) znów zaczął generować owe impulsy. Podczas defibrylacji serce zatrzymuje się na ułamek sekundy, aby się „zresetować” i znów działać prawidłowo. Zjawisko to (a więc brak mechanicznej i elektrycznej aktywności serca) nazywa się asystolią. Niemniej, w przypadku uderzenia pioruna asystolia jest oczywiście niepożądana - i nawet, jeśli trwa kilka sekund, może doprowadzić do groźnych powikłań, a przy braku podjęcia działań z zakresu pierwszej pomocy - także do śmierci.

Oczywiście serce nie jest jedyną strukturą, na którą ma wpływ porażenie piorunem. Często dochodzi do zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego - w wielu aspektach. Po pierwsze, obrażeniom może ulec mózg, a po drugie - nerwy obwodowe oraz wegetatywny układ nerwowy, „zawiadujący” czynnościami życiowymi w organizmie. W następstwie dochodzi do porażenia układu oddechowego i wystąpienia bezdechu, a ten - przy braku działań ratowniczych - przekłada się na wystąpienie migotania komór i/lub zatrzymanie krążenia.

Oprócz powyższych, najgroźniejszych konsekwencji porażenia piorunem, u pacjentów obserwuje się często zaburzenia świadomości, zaburzenia widzenia i koordynacji ruchowej, charakterystyczne oparzenia w formie promieniście rozchodzących się linii (tak zwane figury Lichtenberga), a także złamania i stłuczenia - jeśli ofiara doświadczyła upadku w wyniku rozchodzenia się fali uderzeniowej. Warto tutaj dodać, że oparzenia u większości osób nie są groźne - najniebezpieczniejszą sytuacją jest, gdy dana osoba w momencie porażenia dotyka metalowego obiektu, w który uderzył piorun.

Dodatkowo osoby, które przeżyły uderzenie pioruna, są narażone na zdrowotne konsekwencje tego wydarzenia. U wielu pacjentów rozwija się zaćma (niezwykle ważne są więc regularne kontrole okulistyczne), powikłania neurologiczne, zaburzenia zdolności poznawczych i kognitywnych, zespół stresu pourazowego (PTSD).

Jak udzielić pierwszej pomocy osobie rażonej piorunem i kiedy wezwać ratowników medycznych?

Pierwsza pomoc osobie, która została porażona piorunem, powinna zawsze rozpocząć się od wezwania zespołu ratownictwa medycznego. Nawet, jeśli pacjent jest przytomny, świadomy, odpowiada składnie i logicznie, a na jego ciele nie ma widocznych obrażeń - nadal powinien zostać przewieziony do szpitala celem zbadania jego ogólnego stanu fizycznego.

Drugi krok to upewnienie się, że miejsce, w którym będzie udzielana pomoc, jest bezpieczne. Jeśli nie, należy przenieść lub przeciągnąć osobę porażoną piorunem pod zadaszenie czy do najbliższego budynku (oczywiście, jeśli istnieje taka możliwość). Później konieczne jest sprawdzenie stanu poszkodowanego. Jeśli jest nieprzytomny, ale oddycha - trzeba poczekać z nim do przyjazdu ZRM. Gdy nie oddycha - kładzie się go na wznak, na twardej powierzchni, odchylając brodę i udrożniając drogi oddechowe, a następnie przystępuje się do resuscytacji krążeniowo-oddechowej (w sekwencji 30 uciśnięć klatki piersiowej i dwóch wdechów ratowniczych). RKO należy kontynuować do odzyskania oddechu przez poszkodowanego i/lub do przyjazdu zespołu ratownictwa medycznego. W przypadku pojawienia się obrażeń, należy je zaopatrzyć. Tak, jak zostało to wspomniane, często przy porażeniu piorunem dochodzi do złamań kończyn - jeśli tak się stanie, konieczne jest unieruchomienie i usztywnienie uszkodzonej kończyny.

Źródła:

1. G. Cebula, J. Ciećkiewicz, Rażenie piorunem [w:] Interna - Mały Podręcznik Medycyny Praktycznej, weryfikacja hasła: 10.08.2024
2. Dr med. J. Ciećkiewicz, Rażenie piorunem [w:] Medycyna Praktyczna, 14.06.2017
3. D. R. Levy, T. Akiyama, Wyładowanie atmosferyczne jako przyczyna migotania komór [w:] Folia Cardiologica Excerpta 2007, tom 2, nr 4
4. Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Poradnik: Burza - bądź bezpieczny, Warszawa 2020
5. Sierż. szt. rat. med. A. Ziobro, Porażenie piorunem [w:] Gazeta Policyjna nr 185 08.2020