Ksylazyna - weterynaryjny lek dla koni czy śmiertelny narkotyk, napędzający kryzys opioidowy?

Ksylazyna wykryta w narkotykach z fentanylem - jakie niebezpieczeństwa i skutki niesie takie połączenie?

Obecnie - a więc w połowie 2024 roku - w Polsce coraz więcej mówi się o fentanylu. Niestety, rozmowy te nie dotyczą jego potencjału terapeutycznego (fentanyl to bowiem wciąż jeden z najsilniejszych i najskuteczniejszych leków przeciwbólowych, stosowanych powszechnie w medycynie u wielu pacjentów), ale stosowania go w formie narkotyku. W naszym kraju odnotowano nie tylko obecność tej substancji w organizmach pacjentów uzależnionych od opioidów, ale również zgony spowodowane przedawkowaniem fentanylu. Niewiele mówi się jednak o jeszcze jednym, niezwykle niebezpiecznym dla zdrowia publicznego aspekcie nadużywania opioidów pochodzących z niepewnych źródeł - a mianowicie o dodatku ksylazyny. Czym jest ta substancja i dlaczego, w połączeniu z innymi substancjami, jest nazywana „narkotykiem zombie”? Jak działa na organizm i dlaczego odwrócenie skutków jej działania jest tak trudne?

Czym jest ksylazyna - weterynaryjny środek uspokajający?

Ksylazyna jest organiczną substancją chemiczną, wykazującą depresyjne działanie na ośrodkowy układ nerwowy (OUN). W praktyce oznacza to, że ma właściwości uspokajające, usypiające, spowalniające i przeciwlękowe. Oprócz tego jest lekiem hipotensyjnym - a więc obniżającym ciśnienie krwi, a tym samym - spowalniającym tętno. Ksylazyna została zsyntetyzowana w drugiej połowie XX wieku, natomiast - z uwagi na swoje długotrwałe, intensywne oraz, w niektórych przypadkach, również nieprzewidywalne działanie, nie została dopuszczona do zastosowania u ludzi. Nie oznacza to jednak, że nie wykorzystuje się jej w medycynie w ogóle - obecnie jest jednym z najczęściej wybieranych środków uspokajających, sedacyjnych czy zwiotczających mięśnie u zwierząt w weterynarii.

Zazwyczaj ksylazynę podaje się dużym zwierzętom - koniom, jeleniowatym czy bydłu - choć jest stosowana także u psów, kotów, owiec, kóz, ptaków, myszy i szczurów oraz u zwierząt laboratoryjnych. Ponieważ, w zależności od dawki, ksylazyna może uspokoić zwierzę, zadziałać nasennie, przeciwbólowo i miorelaksacyjnie (zwiotczająco na mięśnie szkieletowe), wykorzystuje się ją jako pierwszy etap sedacji (przed podaniem właściwego znieczulenia), a także - w celu uspokojenia pacjenta - do przeprowadzania nieinwazyjnych, ale stresujących dla zwierząt zabiegów.

Rola ksylazyny (tranq) w kryzysie opioidowym

Ksylazyna należy do grupy sympatykomimetyków (substancji oddziałujących na układ sympatyczny - współczulny, odpowiedzialny za procesy mobilizacji organizmu), a nie do grupy opioidów (podobnie jak wspomniany już fentanyl), natomiast to właśnie ksylazyna okazuje się być czynnikiem intensyfikującym kryzys opioidowy w Stanach Zjednoczonych. Jak to możliwe?

Ksylazyna jest niezwykle tanią substancją, którą w USA można zamawiać od chińskich producentów online - bez większych problemów. W okolicach 2000 roku, w Puerto Rico, pojawiły się pierwsze doniesienia o stosowaniu ksylazyny u ludzi w celu odurzenia. W 2008 roku wykryto tę substancję w narkotykach dystrybuowanych w Filadelfii, a w 2022 roku DEA (amerykańska Agencja do Walki z Narkotykami) potwierdziła obecność ksylazyny w 23% próbek fentanylu w proszku, skonfiskowanych przez ten organ.

Zazwyczaj ksylazyna nie jest więc stosowana samodzielnie - a razem z fentanylem lub innymi opioidami. Ogromne niebezpieczeństwo rodzi fakt, że dilerzy narkotykowi dodają ksylazynę do rozprowadzanych przez siebie „działek” fentanylu, heroiny lub innych mieszanek, w nieznanym dla  konsumentów - najczęściej osób uzależnionych - procencie. Porcja narkotyku będzie zawierać więc niewiadomą ilość substancji. Dzieje się tak z kilku powodów. Przede wszystkim ksylazyna pozwala na zwiększenie objętości narkotyku (diler tworzy więc jego większe porcje mniejszym kosztem), zwiększa potencjał uzależniający fentanylu i innych opioidów, z którymi zostanie zmieszana, wydłuża działanie samego fentanylu i opóźnia pojawienie się objawów odstawiennych.

Wszystkie wyżej wymienione czynniki prowadzą do coraz większego udziału ksylazyny (określanej również jako tranq - od angielskiego słowa tranquilizer, oznaczającego środek uspokajający) w rynku narkotykowym - zwłaszcza, jeśli chodzi o USA. To z kolei może prowadzić do pogłębienia się kryzysu opioidowego - mimo, że ksylazyna sama w sobie nie jest substancją z tej grupy, to nagminnie dodawana do rozprowadzanych na ulicy narkotyków prowadzi do pogłębienia się uzależnienia, zwiększenia ryzyka zgonu przy przyjęciu zbyt dużej dawki, a także do wystąpienia niepokojących objawów, o których piszemy poniżej. Więcej informacji o samym fentanylu można znaleźć zaś w tekście Fentanyl - czym jest? Działanie, wskazania, uzależnienie od fentanylu. Najniebezpieczniejszy narkotyk świata.

Niebezpieczne skutki zażycia ksylazyny - narkotyku zombie (zombie drug)

Oprócz braku pewności co do konkretnego składu zażywanej substancji, dodatek ksylazyny do narkotyków z grupy opioidów prowadzi do wystąpienia niezwykle groźnych objawów, a w tym m.in.:

• zwiotczenia mięśni, prowadzącego do ogromnych trudności z poruszaniem się, które - w połączeniu z zaburzeniami świadomości i efektem sedacyjnym - powodują wystąpienie charakterystycznego stanu odrętwienia, charakteryzującego się niezbornymi ruchami kończyn i brakiem reakcji na bodźce zewnętrzne;
• pojawienia się ran i owrzodzeń (w tym o charakterze martwiczym), zwykle na kończynach, w miejscach wkłucia (niezależnie czy podanie nastąpiło podskórnie czy dożylnie). Na razie dokładny mechanizm łączący tego typu zmiany skórne z przyjmowaniem mieszanki fentanylu i ksylazyny nie został do końca poznany, natomiast podejrzewa się, że ma on związek z częstymi wkłuciami w jednym miejscu, zakażeniami bakteryjnymi oraz powstawaniem urazów w wyniku upadków po zażyciu takiej mieszanki. Znane są przypadki, w których nadużywanie ksylazyny skończyło się amputacją kończyny.

Oba te aspekty działania opioidów połączonych z ksylazyną - a więc specyficzny „trans” uniemożliwiający poruszanie się i logiczny kontakt, a także owrzodzenia i zmiany martwicze na kończynach - sprawiły, że ksylazyna zyskała miano „narkotyku zombie” (w Stanach Zjednoczonych określana jest jako zombie drug, sleep-cut czy też tranq dope).

Przedawkowanie ksylazyny a nalokson

Najskuteczniejszą metodą leczenia przedawkowania opioidów (w tym również nadużycia fentanyl) jest podanie pacjentowi naloksonu, który bardzo szybko łączy się z receptorami opioidowymi, uniemożliwiając takie połączenie cząsteczkom fentanylu. Niestety, nalokson nie może odwrócić działania ksylazyny, która przecież nie jest opioidem. I mimo, że dawka śmiertelna opisywanej substancji to ponad 1000 miligramów, to w praktyce do depresji układu oddechowego może doprowadzić mniejsza ilość narkotyku - z uwagi na połączenie jej z fentanylem. Wynika to z faktu, że ksylazyna zwiększa toksyczność opioidów, prowadząc do takich objawów, jak astenia, zaburzenia widzenia i koordynacji ruchowej, zawroty głowy i omdlenia, hiperglikemia, spadek ciśnienia tętniczego krwi, spłycenie oddechów, a w końcu - do wspomnianej już depresji układu oddechowego i śmierci.

Oczywiście brak wpływu naloksonu na działanie ksylazyny w organizmie nie oznacza, że nie powinno się pacjentom podejrzewanym o przedawkowanie podawać tego leku. Wręcz przeciwnie - z uwagi na powszechne łączenie opioidów z „narkotykiem zombie”, można z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że chory również pozostaje pod wpływem fentanylu. Nalokson w takiej sytuacji jest zdolny do tego, by znieść działanie depresyjne na układ oddechowy i przywrócić pacjentowi oddech, natomiast działanie ksylazyny może zostać utrzymane. W praktyce oznacza to, że osoba, która przedawkowała narkotyki, nadal będzie nieprzytomna i w stanie sedacji, natomiast jej szanse na przeżycie znacznie wzrosną.

Źródła:

1. J. B. Zawilska, Ksylazyna - od leku weterynaryjnego do śmiertelnie niebezpiecznego narkotyku [w:] Farmacja Polska, nr 7/2023
2. M. Jędrejko, Ksylazyna kolejnym zagrożeniem w kryzysie opioidowym [w:] mgr.farm, dostęp: 24.06.2024
3. PAP, W. Brytania - ksylazyna w wapory zatorach THC [w:] Medycyna Praktyczna, 11.04.2024