Odwodnienie organizmu – objawy odwodnienia i leczenie. Jak rozpoznać oznaki odwodnienia organizmu i jak mu zapobiegać? Jak wygląda człowiek odwodniony?

Jak rozpoznać, że organizm jest odwodniony? Objawy i leczenie odwodnienia. Jak zapobiegać odwodnieniu organizmu?

Odwodnienie to stan, w którym w ustroju człowieka znajduje się niedostateczna ilość wody. Może to skutkować groźnymi dla życia i zdrowia następstwami, obejmującymi między innymi zaburzenia świadomości, niezborność ruchową, tachykardię, zatrzymanie moczu i inne objawy. Na odwodnienie najbardziej narażone są osoby starsze oraz dzieci, przy czym zwiększone ryzyko obserwuje się także u pacjentów na co dzień uprawiających aktywność fizyczną o dużym natężeniu. Jak rozpoznać pierwsze objawy odwodnienia u dzieci, dorosłych i seniorów? Czy odwodnienie jest spowodowane jedynie zmniejszoną ilością spożywanych płynów? Jak leczyć odwodnienie i kiedy konieczna jest wizyta w szpitalu? Sprawdź najważniejsze informacje o odwodnieniu i poznaj najlepsze sposoby na to, by mu zapobiegać!

Stan odwodnienia - czy to utrata wody w organizmie?

Odwodnienie jest stanem, w którym w organizmie obserwuje się niedobór wody - to podstawowy i obrazowy opis tej sytuacji. Odwodnienie pociąga za sobą następstwa w postaci zaburzenia funkcjonowania organów oraz zaburzenia procesów, do których przebiegu niezbędna jest prawidłowa ilość wody oraz zachowanie równowagi elektrolitowej. W obrazie klinicznym wyróżnia się trzy rodzaje odwodnienia, w zależności od tego, jak wpływają one na molalność płynów ustrojowych (a więc na równowagę osmotyczną, której jednym z elementów jest właściwy poziom elektrolitów) - odwodnienie izotoniczne, odwodnienie hipotoniczne, odwodnienie hipertoniczne. Leczenie każdego z tych typów różni się od siebie, jednak jest to istotne w przypadku hospitalizacji pacjenta (czyli w sytuacjach ciężkiego odwodnienia).

Ubytek wody z organizmu jest szczególnie niebezpieczny dla kilku grup pacjentów - w tym dla dzieci i niemowląt, seniorów, osób cierpiących na choroby przewlekłe, a także osób wykonujących pracę lub podejmujących aktywność fizyczną na zewnątrz, podczas upałów. U każdej z tych grup utrata wody z ustroju może postępować szybciej, niż u innych osób, dlatego to właśnie w ich przypadku należy zachować wzmożoną czujność na objawy odwodnienia oraz pilnować poziomu nawodnienia organizmu.

Najczęstsze przyczyny odwodnienia. Jak dochodzi do odwodnienia i utraty równowagi wodno-elektrolitowej?

Przyczyn odwodnienia może być wiele - niektóre z nich związane są oczywiście ze zbyt niską podażą wody, inne - z pogorszeniem przebiegu chorób przewlekłych, a jeszcze inne - z ekspozycją na niesprzyjające warunki atmosferyczne. Należy jednak zaznaczyć, że w większości przypadków, aby doszło do odwodnienia organizmu, konieczne jest współistnienie kilku czynników. Co więcej, najczęstsze przyczyny odwodnienia są zwykle nieco inne u dzieci i u dorosłych. I tak:

• przyczyny odwodnienia u dzieci powiązane są zazwyczaj z wystąpieniem intensywnej biegunki i/lub wymiotów (obie te dolegliwości, przy braku odpowiedniego zaopatrzenia organizmu w wodę, mogą prowadzić do odwodnienia organizmu). Biegunka i wymioty pojawiają się zwykle jako symptom chorób wirusowych typowych dla wieku dziecięcego, wywoływanych przez rotawirusy, adenowirusy czy norowirusy. Oprócz tego przyczyną odwodnienia u dziecka może być także zbyt mała podaż płynów, zaburzenia w zakresie ssania oraz połykania, nieprawidłowe karmienie niemowląt, zaburzenia wchłaniania, rozwijająca się cukrzyca, przyjmowanie leków moczopędnych bez jednoczesnej kompensacji płynów, mukowiscydoza, moczówka prosta i inne;
• przyczyny odwodnienia u dorosłych także mogą być powiązane z ciężkim przebiegiem chorób wywołujących wymioty i biegunkę, choć przede wszystkim odwodnienie najczęściej występuje u pacjentów diabetologicznych, przy nieprawidłowo leczonej (lub nie leczonej w ogóle) cukrzycy. Oprócz tego u dorosłych do odwodnienia dochodzi na skutek intensywnych treningów lub pracy fizycznej - zwłaszcza na zewnątrz, podczas upałów, a także przy nadużywaniu alkoholu, przy nieprawidłowym korzystaniu z sauny, po zbyt długim przebywaniu na słońcu czy w efekcie terapii diuretykami (lekami moczopędnymi).

Oczywiście wymienione powyżej przyczyny odwodnienia nie wyczerpują całego katalogu sytuacji, w których może dojść do rozwinięcia się omawianego stanu. Odwodnienie pojawia się sporadycznie u osób odchudzających się lub przygotowujących do zawodów sylwetkowych, nie stosujących soli lub stosujących sól w diecie w nadmiarze (co jest ściśle powiązane ze zmniejszonym lub zwiększonym poziomem sodu we krwi) czy praktykujących dietę bogatą w błonnik i/lub białko przy jednoczesnym ograniczaniu podaży wody. Oprócz tego odwodnienie może wystąpić także na skutek wstrząsu anafilaktycznego czy poparzenia znacznej powierzchni ciała.

Odwodnienie organizmu – objawy odwodnienia u dziecka i niemowlęcia, skutki odwodnienia u dorosłego, oznaki odwodnienia organizmu u seniora

Objawy odwodnienia pojawiają się, gdy ubytek wody w organizmie wynosi od 5 do 8%. Pacjent może doświadczać wówczas zmęczenia i zawrotów głowy, a po utracie 10% wody dochodzi do wyraźnego pogorszenia się stanu fizycznego i psychicznego. Śmierć następuje po osiągnięciu 15 do 20% ubytku wody. Pierwszym objawem odwodnienia jest oczywiście pragnienie, które pojawia się już przy 3% utraty wody.

Ogólne objawy odwodnienia u osób dorosłych obejmują: wspomniane już powyżej silne pragnienie, bóle i zawroty głowy, poczucie zmęczenia i osłabienia, suchość błon śluzowych (suchość w ustach, suchość warg), zmniejszenie poziomu elastyczności skóry (skóra po uszczypnięciu bardzo wolno powraca do swojego poprzedniego stanu). Oprócz tego u pacjentów odwodnionych obserwuje się małe ilości oddawanego moczu, obniżone ciśnienie krwi, przyspieszenie rytmu serca - aż do tachykardii, skurcze mięśni i ich drżenie, osłabienie siły mięśniowej, zaczerwienienie skóry, dezorientację, a w skrajnych przypadkach - utratę przytomności.

Objawy odwodnienia u dziecka różnią się nieco od tych opisanych powyżej, a dodatkowo - z uwagi na większe ryzyko niepożądanych następstw odwodnienia u dzieci - wyróżnia się u nich trzy stopnie tego stanu. I tak:

• minimalne odwodnienie u dzieci może objawiać się zmniejszonym oddawaniem moczu, niepokojem i płaczliwością, przy czym nadal dziecko pozostaje w kontakcie z dorosłymi, ma wilgotne błony śluzowe, jego skóra ma „zwykły” kolor, a tętno i ciśnienie pozostaje w normie;
• umiarkowane odwodnienie u dzieci to stan, w którym u pacjenta obserwuje się ubytek masy ciała rzędu 3-9%. Dodatkowo dziecko jest wyraźnie rozdrażnione, ma suche błony śluzowe, po podaniu płynów - pije łapczywie i szybko, oddaje wyraźnie mniej moczu i może mieć przyspieszone tętno. Co istotne - kończyny malucha przy odwodnieniu umiarkowanym są nieco chłodniejsze, niż reszta ciała;
• ciężkie odwodnienie u dzieci stwierdza się, gdy ubytek masy ciała przekracza 9%. Dziecko w takiej sytuacji jest apatyczne i senne, nie wykazuje oznak pragnienia (pije wręcz z niechęcią), może nawet dojść do utraty przytomności. Pacjent odwodniony w stopniu ciężkim ma znacznie zmniejszoną elastyczność skóry, zimne kończyny, zapadnięte gałki oczne, suche błony śluzowe. Zwykle takie dziecko płacze bez łez.

Objawy odwodnienia u seniorów, oprócz tych wymienionych powyżej, obejmują często również brak odczuwania pragnienia, a także zaburzenia w zakresie funkcjonowania układu nerwowego i mięśniowego. Przekłada się to na dezorientację, kłopoty z mową i koordynacją ruchową, apatię, spowolnienie ruchowe, senność. W ciężkich przypadkach dochodzi do utraty przytomności.

Leczenie odwodnienia - jak wygląda praktyce?

W przypadku niewielkiego stopnia odwodnienia, opieka nad pacjentem obejmuje po prostu podawanie mu płynów (które powinno się pić małymi łykami, powoli, w odstępach). Oprócz tego, w celu uzupełnienia poziomu sodu, osoba odwodniona może spożyć kilka krakersów lub innych, solonych przekąsek (precelki, paluszki). Dodatkowo w zniwelowaniu stanu odwodnienia (a zwłaszcza towarzyszących mu przykrych objawów, obejmujących ból głowy i rozdrażnienie) pomaga podanie pacjentowi roztworu elektrolitów.

W cięższych przypadkach odwodnienia - zwłaszcza, jeśli chodzi o dzieci i/lub seniorów - może być konieczne leczenie szpitalne, które obejmuje podawanie wody i elektrolitów doustnie i - jeśli istnieje taka konieczność - również dożylnie, stałe monitorowanie parametrów życiowych pacjenta, modyfikowanie dawek substancji nawadniających oraz zidentyfikowanie i wykluczenie przyczyny odwodnienia.

Jak wygląda osoba odwodniona, do której powinno się wezwać zespół ratownictwa medycznego, nie czekając na poprawę jej stanu po podaniu zwykłej wody? Przede wszystkim taki pacjent ma suche błony śluzowe, gorącą i zaczerwienioną skórę (a jednocześnie zimne kończyny), przyspieszone bicie serca, zawroty głowy, drżenia mięśniowe. Dodatkowo karetkę należy wezwać także w sytuacji, w której u osoby odwodnionej występują halucynacje, nudności, gorączka powyżej 39 stopni Celsjusza, dezorientacja i senność, zaburzenia świadomości i utrata przytomności.

Odwodnienie – zapobieganie. Jakie płyny najlepiej nawadniają organizm? Czy picie wody podczas upałów wystarczy, by nawodnić organizm i uzupełnić niedobór elektrolitów?

Zapobieganie odwodnieniu obejmuje kilka prostych czynności, których przestrzeganie zmniejsza ryzyko wystąpienia omawianego stanu - nawet w przypadku niesprzyjających warunków atmosferycznych. Profilaktyka odwodnienia obejmuje:

• spożywanie odpowiedniej ilości wody na co dzień - dostosowanej do poziomu aktywności fizycznej, wieku, masy ciała i innych czynników, mogących wpływać na predyspozycje do szybszego odwadniania organizmu. Standardowo uważa się, że zapotrzebowanie na wodę w przypadku dorosłego człowieka wynosi od 1,5 litra do 2 litrów na dobę;
• dbanie o regularne nawodnienie w przypadku niesprzyjających warunków atmosferycznych, a więc podczas upałów czy przy przebywaniu w wyjątkowo suchym klimacie;
• dbanie o regularne nawodnienie w przypadku podejmowania wzmożonej aktywności fizycznej - nie tylko w trakcie treningu, ale również w pracy;
• regulację przebiegu chorób przewlekłych. Chodzi tu przede wszystkim o prawidłowe leczenie cukrzycy, ale również nadciśnienia tętniczego;
• wdrożenie niezbędnych środków ostrożności przy stosowaniu farmakoterapii diuretykami (lekami moczopędnymi);
• podawanie pacjentom z biegunką i/lub wymiotami nie tylko wody, ale również roztworu elektrolitów;
• przyjmowanie płynów także pod postacią pokarmów (zwłaszcza podczas upałów), które mają dużą zawartość wody. Latem są to zazwyczaj owoce (w tym arbuz, bogaty w glukozę, potas i inne minerały), a zimą - zupy.

W profilaktyce odwodnienia najistotniejsze jest wyrobienie nawyku picia wody przez cały dzień, regularnie - nie czekając na pojawienie się pragnienia, które jest pierwszym objawem odwodnienia, pociągającym za sobą dyskomfort, ból głowy, rozkojarzenie i inne, nieprzyjemne i utrudniające funkcjonowanie symptomy. Warto pamiętać, że ryzyko odwodnienia jest największe u małych dzieci i osób starszych, dla których utrata płynów w organizmie wiąże się z groźniejszymi następstwami dla funkcjonowania nerek i innych organów czy układów, niż u dorosłego człowieka. 

Źródła:

1. Lek. M. Wiercińska, lek. P. Kudłacz, Objawy odwodnienia u dzieci i dorosłych [w:] Medycyna Praktyczna, 13.03.2024
2. E. Franek, R. Drabczyk, F. Kokot, Odwodnienie izotoniczne [w:] Interna - Mały Podręcznik Medycyny Praktycznej, weryfikacja hasła: 10.08.2023
3. E. Franek, R. Drabczyk, F. Kokot, Odwodnienie hipertoniczne [w:] Interna - Mały Podręcznik Medycyny Praktycznej, weryfikacja hasła: 10.08.2023
4. E. Franek, R. Drabczyk, F. Kokot, Odwodnienie hipotoniczne [w:] Interna - Mały Podręcznik Medycyny Praktycznej, weryfikacja hasła: 10.08.2023
5. Lek. J. Husejko, Diagnostyka, postępowanie i zapobieganie odwodnieniu w populacji geriatrycznej [w:] Medycyna po Dyplomie 09/2023
6. Prof. dr hab. n. med. M. Tkaczyk, Algorytm postępowania z dzieckiem odwodnionym [w:] Pediatria po Dyplomie02/2018