Badania hormonalne u kobiet i mężczyzn - kiedy należy je wykonać? Jakie parametry zawiera pakiet badań hormonalnych i jakie są objawy zaburzeń hormonalnych?

Badania hormonalne u kobiet - wskazania

Regularne badania hormonów są ważnym elementem diagnostyki i profilaktyki wielu dolegliwości. Zaburzenia hormonalne u kobiet mogą dawać różne objawy m.in.:

• nieregularny cykl miesiączkowy 
• nasilony zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS) 
• niepłodność i problemy z zajściem w ciążę 
• obniżenie libido 
• nadmierne owłosienie ciała (hirsutyzm) 
• obniżenie głosu 
• nasilone wypadanie włosów 
• suchość skóry 
• nadmierna łamliwość paznokci 
• wahania nastroju 
• przewlekłe zmęczenie 
• pogorszenie samopoczucia 
• osłabienie 
• nagły spadek lub przyrost masy ciała 

Badanie poziomu hormonów płciowych poleca się także wykonywać w okresie menopauzy, aby kontrolować skuteczność ewentualnej hormonalnej terapii zastępczej.

W przypadku zaburzeń miesiączkowania i/lub owulacji, problemów z płodnością lekarz często zleca wykonanie badań hormonalnych takich jak: hormon luteinizujący (LH), hormon folikulotropowy (FSH), estradiol, prolaktyna, testosteron, DHEA (dehydroepiandrosteron, produkowany w nadnerczach i jajnikach) oraz białko wiążące hormony płciowe (SHBG).

Należy pamiętać, że układ hormonalny reguluje całe środowisko wewnętrzne organizmu. Poza badaniami hormonów płciowych często wykonuje się także badania hormonów tarczycy czy stężenia insuliny.

Badanie hormonów płciowych u kobiet - jak się przygotować?

Do badania żeńskich hormonów płciowych nie trzeba być na czczo tak jak do standardowego badania krwi (poza badaniem prolaktyny). Ważne jednak jest, aby stawić się na pobranie krwi w godzinach porannych, ze względu na dobowe zmiany stężenia niektórych hormonów. Nie bez znaczenia jest także faza cyklu miesiączkowego. Zazwyczaj hormony takie jak estrogeny, LH, FSH zaleca się wykonać w jednym z pierwszych 3 dni cyklu menstruacyjnego. Na kilka dni przed udaniem się do laboratorium nie powinno się odbywać stosunków płciowych, unikać dużego wysiłku i stresu - szczególnie w przypadku badania poziomu prolaktyny.

Pakiet badań hormonalnych u mężczyzn

Równowaga w gospodarce hormonalnej jest niezbędna dla utrzymania zdrowia i dobrego samopoczucia. Kiedy stężenia poszczególnych hormonów są zbyt niskie lub zbyt wysokie, może to powodować szereg dolegliwości u mężczyzn m.in.:

• obniżenie libido 
• problemy z erekcją 
• zaburzenia płodności 
• powiększenie gruczołów piersiowych (ginekomastia) 
• obniżenie nastroju 
• wahania nastroju 
• zmiana barwy głosu 
• szybki wzrost lub spadek masy ciała 
• obniżenie masy mięśniowej 
• problemy z poczęciem potomstwa 
• pogorszenie stanu zdrowia 

U mężczyzn podstawowe badania hormonalne obejmują poziom testosteronu wolnego i całkowitego, białka wiążącego hormony płciowe (SHBG),  LH, FSH, TSH, ft4 i stężenie prolaktyny. Aby wynik badań hormonalnych był miarodajny, przed badaniem należy unikać stosunków płciowych, wysiłku fizycznego i stresu. Pobranie próbki krwi żylnej powinno być wykonane w godzinach porannych.

Progesteron

Progesteron jest hormonem wydzielanym przez jajniki. Umożliwia prawidłowe zagnieżdżenie zarodka w błonie śluzowej macicy oraz utrzymanie ciąży. Warto wykonać oznaczenie poziomu progesteronu, szczególnie jeśli występują trudności z zajściem w ciążę, wystąpiło poronienie, podejrzewa się chorobę jajników lub zaburzenia miesiączkowania.

Estradiol

Estradiol jest żeńskim hormonem płciowym wytwarzanym głównie w jajnikach. Reguluje cykl miesiączkowy, odpowiada za rozwój żeńskich cech płciowych takich jak rozwój piersi, wygląd, barwa głosu. Wspomaga rozwój mięśni dna miednicy i zwiększa nawilżenie pochwy. Korzystnie wpływa na mineralizację kości. Obniżone stężenie hormonu w przypadku kobiet prowadzi do zaburzeń miesiączkowania i płodności, obniżenia libido i osteoporozy.

Hormon folikulotropowy (FSH) i hormon luteinizujący (LH)

LH i FSH to hormony produkowane w przysadce mózgowej. U kobiet wpływają na owulację, przebieg cyklu miesiączkowego i dojrzewanie pęcherzyków Graffa. U mężczyzn regulują pracę jąder. Odpowiadają za prawidłowy przebieg procesu spermatogenezy, czyli wytwarzania plemników, poprzez wpływ na komórki produkujące testosteron oraz komórki regulujące jego stężenie w kanalikach nasiennych. Zbyt wysokie poziomy LH i FSH przekładają się na pogorszenie parametrów nasienia i problemy z poczęciem potomstwa, zaburzenia erekcji oraz obniżony nastrój.

Prolaktyna

Prolaktyna to hormon wydzielany przez przysadkę mózgową, w mniejszym stopniu przez gruczoły piersiowe, macicę, prostatę, jądra, skórę, komórki tkanki tłuszczowej. Występuje zarówno u kobiet, jak i mężczyzn. U kobiet jego podstawową rolą jest przygotowanie gruczołów piersiowych i stymulowanie wydzielania mleka w okresie laktacji. U obu płci wpływa na czynność gonad (jajników i jąder), a także wydzielanych przez nie hormonów płciowych. Dodatkowo odgrywa rolę w funkcjonowaniu innych układów m.in. odpornościowego i nerwowego. Jej poziom rośnie w sytuacjach stresowych. Z tego powodu zaliczana jest do tzw. "hormonów stresu". Hiperprolaktynemia, czyli zbyt wysoki poziom prolaktyny, niekorzystnie wpływa na pracę organizmu. U kobiet może powodować zaburzenia cyklu miesiączkowego i problemy z zajściem w ciążę. Ponadto przyczynia się do wahań masy ciała i rozwoju zmian skórnych. Przewlekła hiperprolaktynemia może prowadzić do hipogonadyzmu. Wysokie stężenie prolaktyny we krwi upośledza pulsacyjne wydzielanie FSH i LH, hamując receptory gonadotropowe w gonadach. U kobiet przekłada się to na zahamowanie dojrzewania pęcherzyka Graafa oraz obniżoną czynność dokrewną jajników. Prowadzi to do obniżenia stężenia progesteronu i estradiolu. U mężczyzn w wyniku hiperprolaktynemii zahamowaniu ulega spermatogeneza oraz znacznie spada produkcja testosteronu, co prowadzi do niepłodności.

Testosteron

Testosteron to główny męski hormon płciowy. Odpowiada za charakterystyczne cechy takie jak budowa ciała, owłosienie, barwa głosu. Jest niezbędny dla prawidłowego procesu spermatogenezy. Reguluje płodność i poziom libido. Niski poziom testosteronu, którego spadek najczęściej obserwuje się wraz z wiekiem, skutkuje obniżeniem libido, masy mięśniowej, zmniejszeniem gęstości kości (osteoporoza) i wzrostem wagi.

Hormony tarczycy

Hormony tarczycy są niezwykle istotne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Badania poziomu hormonów tarczycy skupiają się głównie na ocenie TSH (tyreotropina) fT3 (trijodotyronina) oraz fT4 (tyroksyna). Te hormony regulują metabolizm i mają ogromny wpływ na wiele procesów w organizmie. Dość często występującą chorobą jest niedoczynność tarczycy. Jej objawy mogą obejmować m.in. nadmierne wypadanie włosów, ciągłe uczucie zimna i zmęczenia, spowolnienie pulsu, suchość skóry, łamliwość paznokci, zaparcia, wzrost masy ciała, pogorszenie nastroju.

Zespół policystycznych jajników

Zespół policystycznych jajników jest najczęstszą chorobą endokrynologiczną u kobiet w wieku rozrodczym. Jest to zaburzenie wieloczynnikowe, na którego rozwój wpływają zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe. W PCOS obserwuje się zaburzenia owulacji i zbyt wysoki poziom androgenów, czyli męskich hormonów płciowych. Wśród możliwych objawów PCOS wymienić można:

• niepłodność, zaburzenia owulacji i nieregularność miesiączek 
• podwyższone stężenie LH 
• nadmierne owłosienie typu męskiego
• łysienie typu męskiego 
• wzrost stężenia androgenów
• trądzik
• pobudzenie pracy gruczołów łojowych
• insulinooporność i hiperinsulinemia

Przypisy

1. Badowska-Kozakiewicz A. Patofizjologia człowieka. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2013.
2. Solnica B. Diagnostyka laboratoryjna. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2019.
3. Wolska, J., Wolska, A., Kowalczyk, E., Wiktorowska-Owczarek, A., & Wolska, A. E. (2021). Rola wybranych suplementów i ziół w terapii hiperprolaktynemii–przegląd piśmiennictwa. Farmacja Polska, 77(7).
4. W gabinecie lekarza specjalisty. Ginekologia i położnictwo. Endokrynologia ginekologiczna. Red. Dębski, Romuald . Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2018
5. 5. Położnictwo i ginekologia Tom 1-2. Red. Bręborowicz, Grzegorz H. . Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020