Atopowe zapalenie skóry (AZS) u niemowląt, dzieci i dorosłych - przyczyny, objawy i leczenie AZS

Atopowe zapalenie skóry (AZS) - czym jest i jak przebiega leczenie?

AZS - czyli atopowe zapalenie skóry jest chorobą przewlekłą, która objawia się charakterystycznymi symptomami: zaczerwienieniem i suchością skóry w konkretnych obszarach, jej łuszczeniem się, a także powstawaniem niewielkich pęcherzyków i ranek. Może pojawić się zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych. AZS wskazuje okresy remisji (gdy objawy zanikają) oraz zaostrzeń (gdy symptomy znów stają się dokuczliwe). Ponieważ nie jest to schorzenie całkowicie uleczalne, terapia skupia się na jak najszybszej redukcji przykrych objawów skórnych i na utrzymaniu jak najdłuższych okresów wspomnianej remisji. Osiąga się to za pomocą farmakoterapii, unikania ekspozycji na konkretne alergeny oraz pielęgnacji z wykorzystaniem specjalnych kosmetyków do skóry atopowej, określanych mianem emolientów. Czym tak właściwie jest AZS i jakie są jego przyczyny? W jaki sposób rozpoznać objawy AZS i kiedy zgłosić się do specjalisty? Odpowiedzi na te i inne pytania - związane również z leczeniem AZS - znajdują się poniżej. Zapraszamy do lektury!

Czym jest atopowe zapalenie skóry (AZS)?

Tak, jak zostało to wspomniane, atopowe zapalenie skóry to choroba przewlekła, należąca do grupy dermatoz - czyli chorób skóry (określanych niekiedy mianem egzem, wśród których znajdują się również takie schorzenia, jak wyprysk kontaktowy i inne - więcej informacji o egzemach znajduje się w artykule Egzema skóry - przyczyny, objawy, rodzaje i leczenie egzemy). Szacuje się, że atopowe zapalenie skóry dotyka coraz większą liczbę mieszkańców Europy - obecnie statystyki podają, że problem ten obejmuje od 15 do nawet 24% populacji. Coraz częściej również objawy AZS u niemowląt i dzieci rozpoznawane są już w 1 roku życia - z uwagi na dostępność metod diagnostycznych oraz na coraz większą świadomość symptomów, rozpoznanie schorzenia przebiega szybko, co pozwala na wdrożenie właściwego leczenia.

Specjalistami w terapii AZS są dermatolodzy, którzy nierzadko wymagają wsparcia alergologów. Lekarz stawia diagnozę na podstawie badania przedmiotowego (obejmującego obserwację objawów związanych ze stanem zapalnym skóry oraz symptomów towarzyszących), a także na podstawie testów skórnych w kierunku alergii oraz badania krwi obrazującego nadprodukcję konkretnych przeciwciał w klasie IgE (występowanie AZS u dzieci i niemowląt, a także u dorosłych, jest bowiem powiązane z nieprawidłową odpowiedzią immunologiczną organizmu na alergeny - zarówno wziewne, jak i pokarmowe czy kontaktowe). W przypadku zaobserwowania objawów atopowego zapalenia skóry, należy udać się do dermatologa w celu potwierdzenia diagnozy. 

Przyczyny atopowego zapalenia skóry - czynniki genetyczne, alergeny, dieta i inne

Ogólnie rzecz biorąc, bezpośrednią przyczyną występowania zmian skórnych w przebiegu AZS jest nieprawidłowa reakcja immunologiczna organizmu na różne okoliczności (w tym na składniki diety, alergeny wziewne i inne elementy), manifestująca się w postaci objawów choroby - a więc powstawania zaczerwienionych, łuszczących się obszarów oraz wysuszenia skóry. Pośrednie przyczyny atopowego zapalenia skóry u dorosłych i dzieci są wieloczynnikowe, a wśród tych czynników można wyróżnić:

• czynniki genetyczne - szacuje się, że dzieci rodziców chorych na AZS mają około 70% szans na pojawienie się choroby, natomiast dzieci, u których choruje tylko jeden rodzic podnosi to ryzyko do około 30-35%;
• alergie i uczulenia - osoby z AZS mogą spodziewać się zaostrzenia objawów pod wpływem kontaktu z alergenami (w tym z różnymi elementami diety, takimi jak laktoza czy gluten, a także wziewnymi i kontaktowymi - chodzi tu przede wszystkim o kurz i roztocza, a także smog, pyłki roślin i inne);
• osłabioną barierę hydrolipidową - u chorych na AZS objawy zaostrzają się, gdy dochodzi do naruszenia lub uszkodzenia naturalnej bariery ochronnej, złożonej z cząsteczek wody i lipidów (właśnie dlatego tak ważnym elementem dbania o skórę osób z atopią jest regularne stosowanie emolientów na AZS).

W kontekście osób z atopowym zapaleniem skóry często ta grupa pacjentów jest szczególnie narażona na czynnik nasilający objawy - a więc na długotrwały, intensywny stres. Okazuje się, że osoby chorujące na atopowe zapalenie skóry zwykle odnotowują nawrót choroby - po okresie remisji - lub wzmożenie objawów, w momentach ekspozycji na zwiększone napięcie psychiczne czy podczas pojawienia się poważnych problemów - czy to w życiu zawodowym, czy też prywatnym.

Objawy atopowego zapalenia skóry u dzieci i dorosłych - jak je rozpoznać?

Objawy u niemowląt i małych dzieci oraz u dorosłych są nieco inne - i choć łączą je oczywiście obszary zaczerwienionej skóry oraz jej łuszczenie, to w ramach wieloletniej obserwacji i diagnostyki powstał konkretny podział, uwzględniający rozwój atopowego zapalenia skóry wraz z wiekiem:

• okres niemowlęcy AZS, trwający do około 2 roku życia. Pierwsze objawy pojawiają się zwykle w okolicy 3 miesiąca życia, a ich charakterystyczna lokalizacja to skóra twarzy, uszy, a także owłosiona skóra głowy. Ślady są zaczerwienione i łuszczące, a dodatkowo przyczyniają się do świądu skóry - co często utrudnia maluszkowi zasypianie i powoduje drapanie, przekładające się na pogłębianie i drażnienie zmian. W tym okresie AZS w większości przypadków nie zajmuje pozostałych części ciała (nie pojawia się też w okolicy pieluszkowej);
• okres dziecięcy AZS - trwający od 2 do 12 roku życia. W tym przedziale czasowym zmiany, u starszych dzieci na powierzchni skóry zaczynają pojawiać się również symetrycznie w charakterystycznych częściach ciała - w tym w dołach kolanowych oraz łokciowych, a także na grzbietach rąk i stóp. Wykwity skórne pozostają na szyi, twarzy (zazwyczaj w okolicach ust i oczu - może im towarzyszyć zapalenie spojówek), mogą także objąć owłosioną skórę głowy. Dodatkowo w niektórych przypadkach pojawia się pogrubienie skóry i jej ciemnienie wraz z wyraźnymi bruzdami - przypomina to korę drzewa, co jest charakterystyczne u chorych na atopowe zapalenie skóry;
• okres młodzieńczy AZS (powyżej 12 roku życia) oraz AZS u dorosłych - objawy są podobne do tych w wieku młodzieńczym - w zależności od leczenia i okoliczności, mogą pozostawać w remisji lub nasilać się.

Warto również dodać, że same zmiany skórne mogą przyjmować różny wygląd - od rozległych, zaczerwienionych plam, aż po obszary z drobnymi krostkami i pęcherzykami, które w wyniku uszkodzeń mechanicznych (często jest to drapanie) pękają i tworzą kolejne podrażnienia. Zarówno małym, jak i dorosłym pacjentom z AZS mogą towarzyszyć infekcje bakteryjne skóry, która jest bardziej narażona na patogeny - atopowe zapalenie skóry sprzyja ich wnikaniu oraz rozmnażaniu. Dodatkowo w remisji obserwuje się przemijające przebarwienia skóry.

Leczenie atopowego zapalenia skóry - pielęgnacja skóry, farmakologia i zmiana nawyków

Leczenie AZS u dorosłych oraz u dzieci, mające na celu osiągnięcie remisji choroby (wygaszenie objawów) obejmuje:

• codzienne stosowanie kosmetyków do skóry atopowej, a więc emolientów. Dodatkowo wskazane jest unikanie formuł mogących wywołać podrażnienia - o pH niezgodnym z poziomem pH skóry czy zawierających wysuszający alkohol, drażniące konserwanty i sztuczne składniki zapachowe;
• unikanie kontaktu z alergenami oraz czynnikami drażniącymi (jeśli te zostały wykazane w badaniach z krwi lub podczas testów skórnych w trakcie diagnostyki), mogących nasilić objawy AZS;
• stosowanie leczenia miejscowego, czyli preparatów zawierających glikokortykosteroidy - w przypadkach najsilniejszego zaostrzenia objawów AZS u dorosłych, wymagających szybkiej interwencji i złagodzenia. Formułę leczenia ustala lekarz, a podczas trwania terapii należy być pod jego regularną opieką. Dodatkowo terapia może uwzględniać leki przeciwzapalne, leki immunosupresyjne oraz antyhistaminowe leki przeciwświądowe, przynoszące ulgę od uczucia swędzenia;
• unikanie mechanicznych podrażnień skóry - zwłaszcza w miejscach występowania zmian atopowych. Chodzi tu przede wszystkim o noszenie odzieży z naturalnych materiałów o gładkich włóknach (nie przyczyniających się do swędzenia), ograniczanie odruchu drapania oraz wzmacnianie bariery hydrolipidowej (także dzięki stosowaniu emolientów na AZS).

W kontekście rozpoznawania i leczenia AZS u dorosłych warto dodać, że ta grupa pacjentów jest szczególnie narażona na czynnik cywilizacyjny, stanowiący często przyczynę zaostrzenia objawów - a więc na długotrwały, intensywny stres. Okazuje się, że osoby chorujące na atopowe zapalenie skóry zwykle odnotowują nawrót choroby - po okresie remisji - lub wzmożenie objawów, w momentach ekspozycji na zwiększone napięcie psychiczne czy podczas pojawienia się poważnych problemów - czy to w życiu zawodowym, czy też prywatnym. Leczenie polega więc - oprócz codziennego stosowania emolientów na AZS, ograniczenia kontaktu z alergenami i stosowania konkretnej terapii lekowej - również na wdrożeniu technik relaksacyjnych i innych sposobów łagodzących negatywne skutki stresu (w tym - przykładowo - psychoterapię oraz wielokierunkowe leczenie światłem).

Ponieważ AZS u dzieci i dorosłych jest nawrotową chorobą skóry, zwykle leczoną od wczesnego dzieciństwa, należy przez cały czas - także w okresach remisji - dbać o odpowiednie nawilżenie skóry, odbudowę i regenerację bariery ochronnej skóry, a także o wystrzegania się kontaktu z czynnikami alergicznymi.

Pielęgnacja skóry atopowej za pomocą emolientów

Podstawą w leczeniu AZS są kosmetyki do skóry atopowej - tak zwane emolienty. Wykazują one wielokierunkowe działanie - regenerują uszkodzoną barierę hydrolipidową, nawilżają skórę i natłuszczają ją, znoszą uczucie swędzenia i pieczenia, łagodzą zaczerwienienia, ograniczają łuszczenie się naskórka i przyspieszają gojenie zaognionych zmian. Emolienty na AZS powinny być pierwszym wyborem w procesie niwelowania wykwitów skórnych - aby przyniosły efekty, trzeba stosować je regularnie (nawet kilka razy dziennie) - do kąpieli i podczas codziennej pielęgnacji. Zadanie to znacząco ułatwia mnogość formuł emolientowych dostępnych na rynku - od żeli i płynów do kąpieli, poprzez lżejsze mleczka i spraye z emolientami, aż po masła, kremy, balsamy i oliwki. W wielu przypadkach udaje się załagodzić i kontrolować objawy AZS - aż do uzyskania remisji - dzięki odpowiedniej pielęgnacji skóry dziecka i dorosłego, sumiennemu stosowaniu preparatów emolientowych oraz ograniczeniu ekspozycji na czynniki zapalne, wywołujące nieprawidłową odpowiedź odpornościową organizmu.

Podsumowując, leczenie AZS opiera się przede wszystkim na codziennym, regularnym użytkowaniu produktów emolientowych, a także - w razie potrzeby - na stosowaniu leków przeciwświądowych i przeciwzapalnych podawanych miejscowo oraz na ograniczeniu ekspozycji na alergeny (pokarmowe, wziewne, kontaktowe) przyczyniające się do powstania atopii.

Źródła:

1. Dr n. med. M. Świerczyńska-Kępa, Atopowe zapalenie skóry (AZS) u dorosłych: przyczyny, objawy i leczenie [w:] Medycyna Praktyczna, 25.04.2022
2. Dr hab. D. Jenerowicz, dr hab. A. Polańska, Atopowe zapalenie skóry (AZS) u dzieci i niemowląt: przyczyny, objawy i leczenie [w:] Medycyna Praktyczna, 14.07.2022
3. Lek. med. L. Ruszkowska, lek. med. M. Olechowska, Diagnostyka i terapia AZS u dzieci [w:] Pediatria po Dyplomie 02/2015
4. M. Millan, J. Mijas, Atopowe zapalenie skóry - patomechanizm, diagnostyka, postępowanie lecznicze, profilaktyka [w:] Borgis - Nowa Pediatria 4/2017