Złota alga, katastrofa ekologiczna, śnięte ryby w Odrze i innych zbiornikach - czy martwe ryby są jedynym następstwem zakwitu glona? Jak polscy naukowcy reagują na złotą algę w Odrze?

Złota alga - co to takiego? Kiedy obserwuje się jej zakwit?

Złota alga (z łaciny - Prymnesium parvum) jest glonem, który w ostatnich latach doprowadził w Polsce do pomoru ryb w Odrze oraz w innych ciekach czy zbiornikach wodnych (zwłaszcza w obrębie województwa śląskiego). Opinia publiczna szerzej usłyszała o złotej aldze w 2022 roku, kiedy skutki jej zakwitu zostały określone mianem katastrofy ekologicznej. Obecnie (stan na koniec sierpnia 2024 roku) zarówno naukowcy i politycy, jak i rybacy oraz mieszkańcy terenów zagrożonych znów zmagają się z negatywnymi skutkami pojawienia się tego rodzaju glona. Jakie warunki sprzyjają wydzielaniu toksyn szkodliwych dla środowiska? Co sprzyja zakwitowi złotej algi i czy takie zjawisko jest niebezpieczne również dla ludzi? Poznaj najważniejsze informacje o Prymesium parum i sprawdź, czy należy unikać kontaktu z zanieczyszczoną wodą i z martwymi rybami wyłowionymi ze skażonych zbiorników.

W jakich wodach i zbiornikach występuje złota alga? Jaki ma wpływ na jakość wody?

Złota alga należy do gatunku haptofitów (specyficznych alg). Jest organizmem jednokomórkowym, niedostrzegalnym gołym okiem, mającym zdolność do poruszania się za sprawą posiadania wici. Złota alga swoją nazwę zawdzięcza barwie chloroplastów (organellum komórkowego, uczestniczącego w procesie fotosyntezy), które jest złotobrązowe. Oprócz tego zakwit tego rodzaju glona (a więc gwałtowny rozwój i rozmnażanie się organizmów jednokomórkowych) jest widoczny gołym okiem jako zajęcie powierzchni wody barwną (w tym przypadku - złotawą), specyficzną powłoką.

Złota alga wykazuje się bardzo dużą tolerancją ekologiczną. W praktyce oznacza to, że może przetrwać w diametralnie różnych i - mogłoby się wydawać - trudnych warunkach. Jej odporność pozwala więc na rozmnażanie się i wzrost zarówno w wodach słonych (zwykle przybrzeżnych), słodkich, a także w wodach przejściowych (na przykład w zatokach). Dodatkowo może przetrwać w temperaturze od 2 do nawet 32 stopni i, co znamienne, jest gatunkiem o charakterze zmiennożywnym (miksotroficznym), odżywiającym się nie tylko za sprawą procesu fotosyntezy, ale także poprzez pochłanianie materii organicznej (w tym bardzo drobnych organizmów jednokomórkowych i niewielkich cząsteczek materii organicznej - na przykład pochodzącej ze śniętych ryb). Wszystko to sprawia, że złota alga występuje w naprawdę różnych obszarach geograficznych - w tym oczywiście w Europie (wschodniej, środkowej i zachodniej), a oprócz tego w Stanach Zjednoczonych, w Australii, Nowej Zelandii, w Chinach i w wielu innych miejscach na świecie.

Ogólnie rzecz biorąc, sama obecność złotej algi w zbiornikach wodnych nie jest groźna dla środowiska. Problem pojawia się, gdy dochodzi do jej zakwitu i masowego namnażania. Glon potrzebuje do tego konkretnych warunków - właściwego zasolenia i temperatury, natomiast największy wzrost ryzyka zakwitu (a tym samym - produkcji groźnych dla ryb i innych stworzeń toksyn) następuje, gdy dochodzi do gwałtownej zmiany parametrów wody - w tym wspomnianego już zasolenia (a co za tym idzie - zmiany przewodności elektrolitycznej), zawartości azotu czy fosforu. Jak można się domyślić, tak gwałtowne zmiany zachodzą przykładowo po zrzucie ścieków czy innych nieczystości do rzeki lub zbiornika wodnego. Kolejnym aspektem wpływającym na zwiększenie ryzyka zakwitu jest przepływ wody - najlepiej dla algi, gdy jest on dość niski - z tego właśnie względu glon może wydzielać toksyny w stawach i jeziorach, jak i w meandrach starorzeczy.

Kiedy zaczęto szerzej alarmować o złotej aldze? Zakwit złotej algi a sytuacja na Odrze w 2022 roku

Mimo, iż toksyny wydzielane przez złotą algę zidentyfikowano już w latach 40 ubiegłego wieku, to w Polsce o szkodliwym wpływie tego rodzaju glona na środowisko zaczęło być głośno dopiero latem 2022 r. To właśnie wtedy doszło do tak zwanej katastrofy ekologicznej na Odrze i w jej dopływach. Pod koniec lipca, w obrębie kilku województw (w tym województwa dolnośląskiego, opolskiego i lubuskiego) zaobserwowano przypadki śniętych ryb. Zjawisko to przybierało na sile - do 10 sierpnia zarówno służby publiczne, jak i aktywiści oraz osoby cywilne wyłowiły z Odry (na różnych jej wysokościach) około 9 ton martwych ryb. Na brzegu rzeki znajdowano wówczas również martwe ptaki oraz bobry. Badania przyczyny katastrofy trwały, a 18 sierpnia została ogłoszona jej bezpośrednia przyczyna, jaką był zakwit złotej algi.

Z jeziora Dzierżno Duże na początku sierpnia 2024 roku wyłowiono ponad 12 ton śniętych ryb - początek katastrofy ekologicznej

Sytuacja masowego pomoru ryb, powiązanego z zakwitem złotej algi powtórzyła się również w 2024 roku. W mediach najgłośniej omawiano przypadek jeziora Dzierżno Duże, wraz z Kanałem Gliwickim. Od początku sierpnia do 10 dnia tego miesiąca z wód obu tych zbiorników wyłowiono ponad 12 ton śniętych ryb. Sytuacja znów została określona mianem katastrofy ekologicznej, a do wsparcia w oczyszczaniu wody zaangażowano różne służby - w tym pracowników Wód Polskich, żołnierzy WOT czy Państwową Straż Pożarną.

Sierpień 2024 - z wód Kanału Gliwickiego wyłowiono 105 ton śniętych ryb. Reakcja wojewodów i działania zaradcze

Obecnie (stan na 21 sierpnia 2024 roku) szacuje się, że z wód samego jeziora Dzierżno oraz okolic wyłowiono już ponad 115 ton śniętych ryb. Wojewoda śląski utrzymał również zakaz korzystania części rzeki Kłodnicy i Kanału Gliwickiego, a także z Jeziora Dzierżno.

W ramach działań zapobiegawczych i mających na celu ochronę środowiska oraz ograniczenie śnięcia ryb prowadzone są badania i testy z wykorzystaniem nadtlenku wodoru, a także innowacyjnego preparatu SinStop, którego skład oparty jest o krzem. Szefowa Ministerstwa Klimatu i Środowiska, Paulina Hennig-Kloska twierdzi, że zarówno jeden, jak i drugi sposób ograniczenia populacji złotej algi (a więc zminimalizowania jej liczebności) przynoszą bardzo dobre efekty, skutkujące zmniejszeniem liczby śniętych ryb wyławianych ze zbiorników położonych na obszarach przeprowadzania eksperymentu. Doniesienia mówią o tym, że nadal trwają prace i działania mające zmniejszyć ryzyko przedostania się komórek złotej algi do rzeki Odry oraz ograniczyć śnięcie ryb w Dzierżnie Dużym.

Kontakt z martwymi rybami w Odrze i kontakt ze złotą algą - czy sytuacja jest groźna dla ludzi?

Wiadomo, że złota alga wydziela toksyny niebezpieczne zarówno dla ryb, jak i innych organizmów oddychających skrzelami (w tym dla kijanek czy mięczaków). Toksyny przez nią produkowane prowadzą do modyfikacji poziomu przepuszczalności błon komórkowych, a co za tym idzie - do uszkodzenia oskrzeli. W wyniku tych procesów dochodzi do krwawienia z tych struktur, a także do zwiększania ilości wytwarzanego śluzu (w mechanizmie obronnym). Ryby zmieniają swoje zwykłe zachowanie - opadają na dno i/lub wypływają do powierzchni wody, pozostając tam w poszukiwaniu dogodnych warunków do oddychania. Niestety, w końcu następuje zwykle pomór ryb, które ostatecznie wypływają na powierzchnię i są wyrzucane na brzeg zbiornika.

Ogólnie rzecz biorąc, nie ma dowodów na to, by toksyny produkowane przez złotą algę były niebezpieczne dla ludzi - nie odnotowano również ich przenikania z naturalnych zbiorników do ujęć wody pitnej. Niemniej, nie zaleca się kąpieli w zbiornikach, w których odnotowano zakwit złotej algi, a także spożywania śniętych ryb pochodzących z takich zbiorników (dotyczy to również ryb żywych, wyłowionych z rzek, jezior czy stawów opanowanych przez złotą algę). Wynika to przede wszystkim z tego, iż tereny objęte pomorem ryb stają się doskonałym podłożem do intensyfikacji procesów gnilnych, a także do rozwoju różnego rodzaju bakterii - potencjalnie groźnych dla zwierząt (w tym na przykład bobrów czy ptaków) oraz dla ludzi.

Źródła:

1. Podsumowanie eksperymentu neutralizacji „złotej algi” w Kłodnicy, komunikat z dnia 18.08.2024 [w:] gov.pl
2. Sukces polskich naukowców - znaleźli sposób na złotą algę, komunikat z dnia 16.08.2024 [w:] gov.pl
3. Złota alga - mały glon, który obnażył niemoc dużego państwa (zapis konferencji prasowej), komunikat z dnia 14.11.2023 [w:] nik.gov.pl
4. Eksperci UPWr o Odrze: złote algi to główny „podejrzany” w sprawie [w:] upwr.edu.pl
5. Śnięte ryby w zbiorniku Dzierżno Duże. Służby interweniują, komunikat z dnia 05.08.2024 [w:] katowice.uw.gov.pl