Skoki rozwojowe u niemowląt - podział, objawy, rozpoznawanie

Skoki rozwojowe u dziecka - to enigmatyczne pojęcie spędza sen z powiek przyszłych rodziców i stanowi podstawę opowieści tych, którzy już je przeżyli wraz ze swoim maluchem. Skoki rozwojowe definiuje się jako poszczególne etapy rozwoju układu nerwowego dziecka, za którymi idą konkretne umiejętności - nabywane adekwatnie do wieku. I choć nie jest to pojęcie oficjalnie funkcjonujące w medycynie, to wielu rodziców zauważa konkretne prawidłowości we wzrastaniu i dojrzewaniu swoich pociech, pokrywające się z tymi, o jakich mówi teoria skoków rozwojowych. W oczekiwaniu na przyjście maluszka na świat warto więc zapoznać się z „harmonogramem” rozwoju dziecka, rozpisanym na tak zwane skoki lub też kamienie milowe w rozwoju niemowlęcia. Czym więc charakteryzują się konkretne etapy i ile trwają? Jak ułatwić maluchowi przebrnięcie przez trudny skok rozwojowy i jakie jego objawy powinny skłonić opiekunów do wizyty u lekarza? Poznaj najważniejsze informacje o skokach rozwojowych i kompleksowo przygotuj się na ich nadejście!

Skoki rozwojowe w pierwszym roku życia dziecka - czym są skoki rozwojowe u niemowląt i jak rozpoznać skok rozwojowy?

Teoria skoków rozwojowych u dziecka polega na wyodrębnieniu konkretnych momentów życia niemowlęcia (czyli momentów w pierwszym roku swojego życia), w trakcie których dochodzi do „skokowego” (a więc szybkiego i nagłego) nabycia konkretnych umiejętności, powiązanych z szybkim rozwojem sieci neuronów w mózgu dziecka.W trakcie wytwarzania się nowych połączeń neuronalnych, maluch coraz lepiej widzi, trawi, rozpoznaje twarze najbliższych, coraz śmielej prezentuje różne odruchy, coraz lepiej rozumie ciągi przyczynowo-skutkowe, a w końcu zaczyna raczkować, siadać, gaworzyć i robić to wszystko, co obecnie uznajemy za elementy prawidłowego rozwoju dziecka.

Poszczególne skoki rozwojowe niemowląt można rozpoznać po konkretnych, zdefiniowanych objawach. Są to głównie symptomy trudne - zarówno dla rodziców, jak i dla malucha - ponieważ mały człowiek z nie do końca ukształtowanym układem nerwowym nie wie jeszcze, jak reagować na konkretne bodźce - w tym kolory, światła, dźwięki i zapachy. Niemniej, w trakcie skoku rozwojowego pociecha może być niespokojna, marudzić więcej niż zwykle, rodzice często odnotowują także regres snu (maluch przesypiający noce zaczyna mieć problemy ze snem) oraz innych umiejętności - w tym ssania, chwytania, obracania się… Taki chwilowy „regres” i rozdrażnienie wynika z tego, że układ nerwowy intensywnie ucząc się nowej umiejętności musi na chwilę „zapomnieć” o tej starej - natomiast po kilkunastu dniach obserwuje się już powrót wszystkiego do normy.

Pierwszy skok rozwojowy (około 5 tygodnia życia dziecka)

Przy opisywaniu pierwszego skoku rozwojowego warto od razu zaznaczyć, że opisowe wytyczne nie są oczywiście sztywnym schematem - tak naprawdę każde dziecko rozwija się w swoim tempie i nabywa nowe umiejętność w różnych odstępach czasu. Właśnie z tego względu nie należy wpadać w panikę, jeśli maluch nie przejawia konkretnych zachowań, w teorii przypisanych do danego tygodnia życia. Pierwszy rok życia dziecka to czas, w którym wyróżnia się siedem skoków rozwojowych - a każdy dany skok charakteryzuje się innymi "symptomami".

Niemniej, około 4 do 5 tygodnia życia niemowlęcia obserwuje się u niego:

• nieśmiałe podnoszenie główki ponad podłoże przy leżeniu na brzuchu;
• wydłużanie okresów snu bez pobudek na karmienie;
• krótkie zatrzymywanie wzroku na twarzy rodzica;
• pierwsze, nieśmiałe uśmiechy (to tak zwany „uśmiech społeczny”, świadomy uśmiech) na widok rodziców i innych osób;
• żywsze reakcje na bodźce - zwłaszcza na dotyk i zwłaszcza po drzemkach lub śnie nocnym.

Drugi skok rozwojowy (około 7-9 tygodnia życia dziecka)

W trakcie drugiego skoku rozwojowego, który określany jest czasem etapem wzorców, obserwuje się u malucha:

• wzmożoną ruchliwość rączek i nóżek - dziecko kopie i wymachuje rączkami - na razie w sposób nieskoordynowany, natomiast odkrycie tego faktu sprawia mu wyraźną przyjemność;
• wydłużenie czasu utrzymywania główki w leżeniu na brzuchu ponad podłożem;
• obecność pierwszych dźwięków - pisków, początków tak zwanego głużenia;
• coraz dłuższe zatrzymywanie wzroku na twarzach rodziców, innych domowników i gości - maluch zaczyna rozpoznawać poszczególne osoby;
• próby chwytania i utrzymania niewielkich przedmiotów.

Trzeci skok rozwojowy (około 11-12 tygodnia życia dziecka)

Trzeci skok rozwojowy, mający zwykle miejsce pomiędzy 11 a 12 tygodniem życia niemowlęcia, naznaczony jest:

• ćwiczeniem chwytania oraz odpychania się nóżkami od podłoża;
• coraz bardziej intensywnym głużeniem (na zmianę z wydawaniem pisków);
• wkładaniem rączek (oraz ich zawartości - zabawek, materiałów, ubranek) - do buzi oraz puszczaniem „baniek” ze śliny;
• widocznym rozpoznawaniem twarzy oraz głosów najbliższych - mamy i taty;
• pierwszymi próbami uniesienia się na łokciach - przedramionach (w leżeniu na brzuszku).

Czwarty skok rozwojowy (około 15 tygodnia życia dziecka)

Czwarty skok rozwojowy datuje się na 15 tydzień życia dziecka. Mają wtedy miejsce:

• coraz śmielsze próby unoszenia tułowia na przedramionach w pozycji na brzuszku;
• nauka rozpoznawania prostych ciągów i sekwencji przyczynowo-skutkowych (maluch rozumie, że odrzucenie piersi zakończy karmienie, a kąpiel będzie zwiastować nocny odpoczynek);
• nauka łączenia dźwięków w ciąg sylab (pierwsze dźwięki brzmią jak „bababababa”, „mamamama” i podobne);
• próby przekręcania się z brzuszka na plecki (i odwrotnie);
• nabycie umiejętności przekładania przedmiotu z jednej rączki do drugiej;
• dziecko podejmuje pierwsze próby raczkowania oraz wykazuje odruch „pływania” czyli machanie rączkami i nóżkami w pozycji na brzuchu, z uniesioną główką;
• maluch zaczyna reagować na swoje imię.

Piąty skok rozwojowy (między 22 a 26 tygodniem życia dziecka)

Piąty skok rozwojowy to okres pomiędzy 22 a 26 tygodniem życia (jest więc dłuższy w stosunku do poprzednich skoków). W tym czasie można zaobserwować:

• umiejętność skupiania wzroku (na przykład na obrazkach w książeczce) oraz wyraźne przenoszenie wzroku z jednego przedmiotu na drugi;
• sprawne przekręcanie się z pleców na brzuszek i odwrotnie (niektóre niemowlęta zaczynają w tym okresie również pełzać lub siadać);
• coraz sprawniejszą manipulację uchwyconymi w rączki przedmiotami - dziecko potrafi nawet celować i wkładać zabawki do pudełka;
• objawy tak zwanego lęku separacyjnego - a więc niepokoju malucha w momencie zniknięcia z pola widzenia mamy lub taty;
• tak zwany chwyt pęsetowy - a więc chwytanie przedmiotów pomiędzy polcem wskazującym u kciukiem.

Szósty skok rozwojowy (między 36 a 40 tygodniem życia dziecka)

Szósty skok rozwojowy to moment pomiędzy 36 a 40 tygodniem życia niemowlaka - obserwuje się wówczas coraz lepszą komunikację pomiędzy maluchem a dorosłymi. W tym okresie dziecko:

• próbuje kategoryzować przedmioty (na przykład po kątem wielkości lub kształtu);
• z powodzeniem rozpoznaje swoje odbicie w lustrze, wykonuje śmieszne miny;
• zaczyna być coraz bardziej ruchliwe: siada bez podpory, pełza, raczkuje;
• wykazuje emocje: przytula ulubione zabawki, odrzuca te, którymi aktualnie się nie interesuje;
• klaszcze w rączki, uderza klockami o siebie, inicjuje zabawę;
• zaczyna odczuwać wstyd lub strach przed obcymi.

Siódmy skok rozwojowy (między 41 a 46 tygodniem życia dziecka)

Siódmy skok rozwojowy datowany jest na zakończenie 11 miesiąca życia dziecka - a więc tuż przed zakończeniem okresu niemowlęcego. W tym czasie:

• dziecko zaczyna się wspinać oraz schodzić tyłem (na przykład z kanapy), stawia także pierwsze kroki przy meblach (niektóre dzieci stawiają już samodzielne, pierwsze kroki);
• maluszek zaczyna rozumieć konsekwencje zdarzeń - dlatego chętnie uczestniczy po skończonej zabawie w zbieraniu akcesoriów lub wkłada z pomocą rodzica ubranka do kosza na pranie;
• zaczyna pierwsze próby rysowania, dopasowuje kształty do siebie;
• wypowiada pierwsze słowa dwusylabowe: mama, tata, baba;
• naśladuje dźwięki wydawane przez rodziców (na przykład odgłosy zwierząt), wskazuje palcem (również na siebie).

Czy w 2 i 3 roku życia dziecka pojawiają się skoki rozwojowe?

Główna teoria dotycząca skoków rozwojowych (tych najwyraźniejszych, weryfikujących rozwój układu nerwowego malucha) dotyczy przede wszystkim pierwszego roku życia dziecka (okresu niemowlęcego). Oczywiście po ukończeniu roczku maluch nadal zdobywa nowe umiejętności - choć wówczas kolejne etapy mocniej „rozciągają się” w czasie. Kolejne skoki rozwojowe w 2 oraz 3 roku życia malucha to między innymi:

• nauka pewnego chodzenia, w tym wchodzenia i schodzenia po schodach;
• coraz lepszy rozwój mowy - w tym mowy intencjonalnej (chodzi tu o naukę takich słów jak „papa” i świadome używanie ich podczas pożegnania lub „nie” - stosowanego do wyrażania sprzeciwu);
• akcentowanie własnego zdania oraz swojej odrębności (okres ten przypada na około 2 rok życia i bywa nazywany „buntem dwulatka”). Dziecko zaczyna rozumieć, że ma swoją autonomię;
• nabywanie takich umiejętności jak jedzenie pokarmów stałych i z użyciem sztućców, picie z otwartego kubka, ubieranie się, informowanie o potrzebie fizjologicznej.

Jak radzić sobie podczas trwania skoku rozwojowego?

Tak, jak zostało to już wspomniane - skoki rozwojowe, związane z intensywnym tworzeniem się połączeń neuronalnych w mózgu i nabywaniem nowych umiejętności, mogą nie być najprzyjemniejszym okresem dla dziecka i jego rodziców. Należy stale pamiętać o tym, że ten młody organizm wciąż jest nie do końca dojrzały - w pierwszych miesiącach dysponuje on jedynie podstawowym sygnałem alarmowym - a więc płaczem czy krzykiem - i będzie używał go w celu uzyskania odpowiedzi rodzica - czyli zaspokojenia jego potrzeb. W tym okresie rodzic musi towarzyszyć maluchowi i „wspierać” go w rozwoju, gwarantując swoją bliskość i obecność - poprzez przytulanie, noszenie, wspólną zabawę.

Na zakończenie należy podkreślić, że jakiekolwiek niepokojące objawy w rozwoju malucha (na przykład przedłużający się płacz, nieprawidłowe stolce powiązane z bólem brzucha czy podwyższona temperatura) powinny być konsultowane z lekarzem pediatrą. Ta sama zasada dotyczy także sytuacji, w których maluch nie nabył właściwej dla jego wieku umiejętności i nie obserwuje się u niego jej zwiastunów (na przykład brak wypowiadania sylab do drugiego roku życia czy brak reakcji na własne imię).

Źródła:

• Prof. dr hab. med. M. Krawczyński, Harmonogram prawidłowego rozwoju na pierwsze 2 lata życia dziecka [w:] Medycyna Praktyczna, 05.03.2013
• R. J. Gerber, T. Wilks, Ch. Erdie-Lalena, Rozwojowe kamienie milowe: rozwój ruchowy [w:] Pediatria Po Dyplomie, vol. 15 nr 3, 2011
• M. Smoleń-Kowalska, Stymulacja rozwoju psychoruchowego dziecka w wieku niemowlęcym z zaburzeniem ośrodkowej koordynacji nerwowej - badanie własne [w:] Borgis - Nowa Pediatria 1/2022
• B. Kamińska, B. Siebert, Podstawy rozwoju mowy u dzieci [w:] Forum Medycyny Rodzinnej 2012 tom 6, nr 5
• Mgr inż. E. Żyromska, Skoki rozwojowe u niemowlaka i dziecka - czym są i kiedy występują? [w:] ForumGinekologiczne.pl