Odkleszczowe zapalenie mózgu (KZM) - pierwsze objawy, leczenie zakażenia, szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu. Czym się różni od boreliozy?

Czym jest kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)

Kleszczowe zapalenie mózgu (łac. encephalitis ixodica), znane także jako środkowo-europejskie lub wczesnoletnie występuje w Europie Wschodniej, Środkowej oraz w południowej części Rosji. Rejony endemiczne w Polsce to województwo warmińsko-mazurskie oraz podlaskie. Kleszczowe zapalenie mózgu to choroba wirusowa przenoszona przez kleszcze, dotykająca układ nerwowy człowieka. Może występować pod postacią zapalenia mózgu i opon mózgowych, zapalenia rdzenia kręgowego. W przebiegu choroby występują objawy takie jak gorączka, bóle mięśniowo-stawowe, dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego oraz objawy zajęcia ośrodkowego układu nerwowego. Odkleszczowe zapalenie mózgu nie przenosi się z człowieka na człowieka.

Najwięcej przypadków kleszczowego zapalenia mózgu w Polsce notuje się w okresie od czerwca do października.

Wirus kleszczowego zapalenia mózgu jako przyczyna choroby

Czynnikiem wywołującym kleszczowe zapalenie mózgu jest wirus środkowoeuropejskiego zapalenia mózgu (wirus kzm). Jest to wirus z pojedynczą nicią RNA należący do rodziny Flaviviridae. Rezerwuarem w przyrodzie są zainfekowane kleszcze oraz małe gryzonie. W momencie gdy dojdzie do ukłucia przez zakażonego kleszcza dochodzi do namnażania się wirusów w skórze oraz okolicznych węzłach chłonnych. W miarę rozwoju infekcji wirusy przez układ chłonny dostają się do krwi. Zakażeniu ulegają komórki różnych narządów. Etap ten określany jest jako faza prodromalna. U zdrowych osób z prawidłowo funkcjonującym układem immunologicznym dzięki aktywności limfocytów cytotoksycznych wirusy zostają zniszczone i nie dochodzi do rozwoju choroby. Niestety u niektórych zakażonych układ odpornościowy nie radzi sobie tak dobrze. Wirusy namnażają się w organizmie a następnie przedostają do komórek śródbłonka naczyń krwionośnych. W dalszym etapie mogą być transportowane także do komórek glejowych i neuronów.

W rejonach występowania endemicznego choroby w zdecydowanej większości przypadków do zakażenia dochodzi w wyniku ukłucia przez zainfekowanego kleszcza. Bardzo rzadko zakażenia następuje drogą pokarmową jako skutek spożycia niegotowanego mleka zwierząt gospodarczych, które zostały zakażone przez kleszcze. Kleszczowe zapalenie mózgu może rozprzestrzeniać się w formie małych epidemii.

Czynniki ryzyka zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu

Zwiększone ryzyko zakażenia wirusem środkowoeuropejskiego zapalenia mózgu występuje u osób pracujących na terenach leśnych lub długotrwale przebywających w rejonach endemicznego występowania choroby. Podwyższone ryzyko związane jest także z piciem surowego mleka zwierząt, które są hodowane w tych rejonach.

Objawy kleszczowego zapalenia mózgu

Okres wylęgania choroby wynosi od 7 do 14 dni. Objawy rozpoczynają się nagle. Charakterystyczny jest przebieg dwufazowy. Początkowo, w zwiastunowej fazie choroby, pojawiają się objawy grypopodobne. Wystąpić mogą: gorączka nie przekraczająca 38 stopni Celcjusza, bóle mięśni oraz stawów, bóle głowy oraz zapalenie górnych dróg oddechowych. Ze strony przewodu pokarmowego mogą pojawić się nieprzyjemne dolegliwości takie jak: wymioty, nudności czy biegunka. Pierwsza faza utrzymuje się do 7 dni. Następnie u zdecydowanej większości osób dochodzi do samoistnego wyleczenia. Niestety, u niektórych chorych dochodzi do drugiego etapu jakim jest faza neuroinfekcji. Po ustąpieniu objawów grypopodobnych i kilku dniach względnie dobrego samopoczucia pojawić się mogą objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego: niedowłady, zaburzenia świadomości, zaburzenia oddychania, sztywność karku, napady padaczkowe, niezrozumiała mowa, przyspieszone bicie serca. porażenie mięśni.

Wystąpić może jeden lub kilka zespołów klinicznych OUN: zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu i móżdżku, zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego. Najczęściej pojawiającą się postacią jest zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych o łagodnym przebiegu.

Diagnostyka i rozpoznanie zachorowania na KZM

Diagnostyka kleszczowego zapalenia mózgu opiera się na badaniu płynu mózgowo-rdzeniowego, który wskazuje na obecność zakażenia wirusem środkowoeuropejskiego zapalenia mózgu oraz obecność swoistych przeciwciał IgM w surowicy krwi, przeciwko temu wirusowi. W przypadkach, w których lekarz nie jest pewny diagnozy stężenie swoistych przeciwciał IgM sprawdza się także w płynie mózgowo-rdzeniowym.

W laboratorium do zidentyfikowania wirusa stosowane są badania serologiczne. Wykonywany jest test ELISA wykrywający przeciwciała klasy IgM. Jest to podstawowa metoda potwierdzenia zakażenia. Oznaczenie to standardowo wykonuje się w surowicy krwi, lecz jednak możliwe jest także z płynu mózgowo-rdzeniowego. Wśród badań dodatkowych, które mogą okazać się pomocne w diagnozie lekarz może zlecić rezonans magnetyczny i EEG głowy. Mogą one być przydatne w tzw. diagnostyce różnicowej, czyli odróżnieniu od kleszczowego zapalenia mózgu od innych chorób ośrodkowego układu nerwowego.

Leczenie kleszczowego zapalenia mózgu

Nie ma dostępnego leczenia przyczynowego – nie istnieje lek, który jest w stanie usunąć wirusa z organizmu. W przypadku wystąpienia objawów ze strony ośrodkowego układu nerwowego stosuje się leczenie objawowe np. przeciwgorączkowe, przeciwbólowe.

Rokowanie i powikłania odkleszczowego zapalenia mózgu

U większości chorych rokowanie jest dobre, a objawy ustępują całkowicie. Najcięższą postacią jest zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego. Objawy neurologiczne mogą utrzymywać się przez wiele miesięcy. Wystąpić mogą niedowłady, zaburzenia pamięci i trudności ze skupieniem uwagi, a także zaburzenia czucia. Powikłaniem u chorych z porażeniami kończyn często jest zanik mięśni. Śmiertelność z powodu kleszczowego zapalenia mózgu nie jest wysoka i w Europie nie przekracza 2%. Zdecydowana większość przypadków śmiertelnych to pacjenci z zaburzeniami oddychania i porażeniami kończyn.

U dzieci kleszczowe zapalenie mózgu jest chorobą, po której mogą pogorszyć się zdolności behawioralno-poznawcze takie jak zaburzenia uwagi czy obniżony poziom inteligencji. Ryzyko poważnych powikłań rośnie wraz z wiekiem. U osób dorosłych przebycie choroby z wystąpieniem zapalenia mózgu może skutkować zaburzeniami równowagi i koordynacji ruchowej, niedowładami, ubytkiem słuchu, zanikiem mięśni obręczy barkowej, zaburzenia pamięci i koncentracji, męczliwość, problemy ze snem.

Szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu

Szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu jest skuteczną metodą profilaktyki zachorowania na KZM. Zaszczepienie zimą daje już odporność na wiosnę, czyli na początek wzmożonej aktywności kleszczy. Czas jaki jest wymagany na podanie wszystkich 3 dawek to w zależności od preparatu od 5 do 9 miesięcy. Aby szczepienie ochronne skutecznie chroniło przed zakażeniem konieczne jest przyjęcie 3 dawek szczepienia pierwotnego oraz dawek przypominających co 3-5 lat. Skuteczność szczepionki wynosi ponad 95% - u takiej ilości zaszczepionych wytwarzają się przeciwciała. Koszt pojedynczej dawki szczepionki waha się w okolicach 100-140 złotych.

Domowe sposoby profilaktyki - jak zmniejszyć ryzyko ukłucia przez kleszcza?

Profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu, poza szczepieniem przeciwko kzm, obejmuje takie same metody jak w przypadku wszystkich chorób przenoszonych przez kleszcze:

• odpowiedni ubiór na wyjście do lasu - długie skarpetki, długie spodnie oraz bluzka z długim rękawem
• stosowanie repelentów na kleszcze i inne insekty
• po powrocie z lasu dokładne umycie się i obejrzenie skóry, w szczególności pod kolanami, w fałdach skórnych, w okolicy pach i szyi
• w przypadku zauważenia kleszcza na ciele należy do jak najszybciej usunąć w odpowiedni sposób - specjalnym lassem, kleszczołapką lub pęsetą z cienką końcówką. Kleszcza należy chwycić tuż przy skórze i zdecydowanym ruchem pociągnąć ku górze. Kleszcza nie należy niczym smarować ani ściskać przed usunięciem. Po wyjęciu kleszcza miejsce ukłucia należy zdezynfekować

Kleszczowe zapalenie mózgu a borelioza - podobieństwa i różnice

Odkleszczowe zapalenie mózgu jest chorobą przenoszoną przez kleszcze, podobnie jak borelioza. Różni się natomiast czynnik etiologiczny, metoda leczenia, diagnostyki oraz możliwej profilaktyki.

Przyczyną kleszczowego zapalenia mózgu jest zakażenie wirusem KZM. Objawy dotyczą głównie układu nerwowego. Najlepszą metodą ochrony jest ogólnie dostępna szczepionka przeciwko odkleszczowemu zapaleniu mózgu. Do zakażenia może dojść już w momencie ukąszenia przez kleszcza.

Przyczyną boreliozy jest zakażenie krętkami Borrelia burgdorferi s.s., afzelii, garinii lub spielmanii. Jest to choroba wielonarządowa - zmiany mogą dotyczyć serca, stawów, układu nerwowego, skóry. Nie ma dostępnej szczepionki. Do zakażenia rzadko dochodzi, gdy kleszcz zostanie usunięty do 24 godzin od momentu ukąszenia.

Przypisy

1. Gajewski P. Interna Szczeklika. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2022.
2. Zajkowska, Joanna, and Piotr Czupryna. "Kleszczowe zapalenie mózgu—Epidemiologia, patogeneza, obraz kliniczny, diagnostyka, profilaktyka i leczenie." Forum Zakażeń, 2013; 4(1): 21-27.