Lipodemia - objawy i leczenie. Jakie są przyczyny choroby grubych nóg?

Lipodemia - czym jest choroba grubych nóg?

Czym jest lipodemia? Lipodemia jest chorobą określaną także jako obrzęk lipidowy lub tłuszczowy,  czy choroba grubych nóg. Obserwuje się w niej nadmierne, obustronne i symetryczne odkładanie się tkanki tłuszczowej w obrębie kończyn dolnych. Tłuszcz gromadzi się na biodrach, udach, podudziach, kolanach, łydkach, aż do kostek, lecz nie obejmuje stóp i okolicy stawu skokowego. Nogi osoby cierpiącej na lipodemię są nieproporcjonalne do reszty ciała. Lipodemia nie oznacza otyłości i występuje także u osób szczupłych. Jednak w sporej części przypadków do lipodemii dochodzi u osób z nadmierną masą ciała. Zazwyczaj tułów, ciało i ręce nie są nadmiernie otłuszczone. Jednak w rzadkich przypadkach tłuszcz może odkładać się na przedramionach i ramionach. Dokładne przyczyny lipodemii nie zostały do końca poznane. Podejrzewa się m.in. podłoże genetyczne i hormonalne. Pierwsze objawy pojawiają się nawet u młodych osób. Co ciekawe, lipodemia dotyczy niemal wyłącznie kobiet.

Przyczyny lipodemii

Na rozwój choroby ma wpływ wiele czynników, które się na siebie nakładają. Bardzo często początki lipodemii można zauważyć w okresie największych zmian hormonalnych (okres dojrzewania, ciąża, menopauza). Udokumentowany jest również wpływ uwarunkowań genetycznych, zaburzeń lipidowych oraz nieprawidłowości w krążeniu żylnym. Otyłość sama w sobie nie odpowiada za powstawanie lipodemii, ale może zwiększyć ryzyko jej wystąpienia u osób obciążonych czynnikami genetycznymi poprzez m.in. związki prozapalne, zaburzenia lipidowe, hormonalne i krążenia, które mogą być następstwem otyłości. Szacuje się, że siedzący tryb życia i nieodpowiednia dieta nie przyczyniają się do rozwoju lipodemii, a jedynie do wzrostu całkowitej zawartości tkanki tłuszczowej.

Lipodemia – objawy obrzęku lipidowego

Charakterystycznym objawem lipodemii są tzw. nogi kolumnowe – zwiększenie obwodu nóg na ich całej długości (uda i łydki), symetrycznie na obu nogach, związane z nieprawidłowo umiejscowioną, nadmiernie rozwiniętą tkanką tłuszczową. W tkance podskórnej występują guzki. Pacjenci skarżą się na ból nóg, uczucie ciężkości i nadmierne napięcie skóry w tej okolicy. Często pojawia się nadwrażliwość skórna. Ze względu na duży obwód ud, ocierają się one o siebie podczas chodzenia, co skutkuje odparzeniami. Lipodemia dzieli się na trzy stadia, w zależności od rodzaju i stopnia nasilenia objawów choroby.

Stadium obrzęku lipidowego

Lipodemia u pacjentów może występować w różnych stadiach. Pierwsze stadium lipodemii trwa kilka lat. Zaobserwować można pogorszenie elastyczności skóry oraz drobne guzki podskórne. W drugim etapie powstają nierówności skóry spowodowane nierównomiernie rozłożoną tkanką tłuszczową. Dochodzi do twardnienia skóry. W trzecim, najbardziej zaawansowanym stadium, zauważyć można znaczne deformacje nóg. Obserwuje się wzrost podskórnych guzów tłuszczowych i znaczne nagromadzenie tłuszczu w kończynach dolnych. Nogi wyglądają bardzo nieestetycznie, z nierównościami. Może wystąpić tzw. „ból tłuszczowy”, czyli mrowienie i pieczenie okolic zajętych lipodemią.

Różnice pomiędzy obrzękiem limfatycznym, a obrzękiem tłuszczowym

Obrzęk powstaje w wyniku zatrzymania w tkankach organizmu zbyt dużej ilości płynu. Gromadzi się on na zewnętrz komórek, poza naczyniami krwionośnymi. Tłuszczowy obrzęk nóg, mimo swojej nazwy, nie wpasowuje się w definicję sława „obrzęk”. Nie dochodzi w nim do zatrzymania płynów, lecz do nadmiernego, nieproporcjonalnego rozrostu tkanki tłuszczowej w kończynach dolnych. Dotyczy on obu nóg i jest symetryczny. Łatwo tworzą się siniaki. Obserwuje się także dolegliwości bólowe nieprawidłowych tkanek. Okolice stawu skokowego i stóp nie są zajęte chorobą. Lipodemia bardzo często towarzyszy otyłości. Może występować rodzinnie. Dotyczy głównie kobiet.

Obrzęk limfatyczny z kolei występuje z podobną częstością u kobiet oraz mężczyzn. Spowodowany jest uszkodzeniem układu limfatycznego. Gromadząca się limfa zatrzymywana jest w tkankach. Często jest powikłaniem terapii choroby nowotworowej (wtórny obrzęk limfatyczny).

Tabela 1. Porównanie objawów obrzęku tłuszczowego i limfatycznego.

Diagnostyka i leczenie obrzęku lipidowego

Nie ma dostępnych badań laboratoryjnych, które jednoznacznie mogłyby zdiagnozować lipodemię. Rozpoznanie opiera się głównie na podstawie badania klinicznego – wyglądu kończyn oraz charakterystycznych objawów. Lekarz przeprowadza szczegółowy wywiad z pacjentem oraz obserwuje rozwój choroby w czasie. W celu odróżnienia lipodemii od innych rodzajów obrzęków, lekarz może zlecić wykonanie badań obrazowych – tomografii komputerowej lub USG.

Nie można wskazać jednej konkretnej przyczyny odpowiadającej za rozwój lipodemii, stąd brak leczenia przyczynowego. W ramach leczenia objawowego konieczna jest współpraca specjalistów z różnych dziedzin: lekarzy, dietetyka, fizjoterapeuty. Pierwszym krokiem powinna być konsultacja z endokrynologiem, w celu wykrycia ewentualnych zaburzeń hormonalnych. Najskuteczniejszą metodą zmniejszenia ilości tkanki tłuszczowej w obrębie kończyn jest liposukcja. Nie tylko dzięki odsysaniu tłuszczu jest natychmiastowy efekt, ale zmniejszeniu ulega ilość komórek tłuszczowych, co znacznie spowalnia gromadzenie tkanki tłuszczowej. Równolegle pacjentka powinna być pod stałą opieką doświadczonego, dyplomowanego dietetyka. Odpowiednie prowadzenie żywieniowe jest niezbędne, by nie zaprzepaścić efektu uzyskanego przez liposukcję. Dieta w lipodemii jest bardzo szczegółowa i precyzyjna. Nie zaleca się odchudzania na własną rękę, ponieważ przy zbyt małej energetyczności diety doprowadzi się do spalenia tkanki mięśniowej, obniżenia podstawowej przemiany materii, a w efekcie – tkanka tłuszczowa będzie przyrastała coraz łatwiej i szybciej. Zdrową dietę uzupełnia codzienna aktywność fizyczna. W przypadku lipodemii etapy leczenia zachowawczego mogą wyglądać następująco:

1. Konsultacja endokrynologiczna i wyrównanie ewentualnych zaburzeń hormonalnych.

2. Konsultacja z dietetykiem – wykonanie pomiaru składu ciała i ustawienie indywidualnego jadłospisu.

3. Konsultacja z fizjoterapeutą i zabiegi drenanżu limfatycznego przez 3-5 tygodni przed liposukcją.

4. Konsultacja z chirurgiem wykonującym liposukcję i wykonanie zabiegu.

5. Zabiegi drenażu limfatycznego po liposukcji (6-8 zabiegów) i ewentualne leczenie uzupełniające zaproponowane przez fizjoterapeutę np. terapia powięzi i zrostów, igłoterapia sucha.

O skórę nóg należy dbać, stosując regularnie kremy odżywcze o dobrym składzie. Część lekarzy zaleca również noszenie odzieży uciskowej. Leczenie lipodemii jest niestety złożonym, czasochłonnym procesem. Pozwala jednak pacjentom na utrzymanie sprawności, redukcję masy ciała i tkanki tłuszczowej, zmniejszenie dolegliwości bólowych oraz zapobiega postępowi choroby i wejście w kolejne stadia, a także poprawia wygląd i kondycję skóry.

Co zaradzi fizjoterapeuta - drenaż limfatyczny i inne terapie lipodemii

Drenaż limfatyczny jest jednym z podstawowych zabiegów zalecanych pacjentkom z lipodemią. Zazwyczaj rekomendowane jest jego wykonywanie co 2 dzień przez 3-5 tygodni przed liposukcją. Po zabiegu liposukcji zabiegi wznawiane są od 2 doby po jej wykonaniu. Zazwyczaj zalecane jest od 6 do 8 sesji drenażu. Każda interwencja chirurgiczna z przerwaniem ciągłości skóry, tkanki tłuszczowej i innych struktur nie jest obojętna dla organizmu. W trakcie zabiegu liposukcji metodą body jet („na mokro”) strumień płynu wypływającego pod ciśnieniem z kaniuli rozbija tkankę tłuszczową, którą następnie urządzenie zasysa. Stosowany płyn znieczulający częściowo wycieka podczas zabiegu, a częściowo, przez pierwsze doby, wypływa przez niezasklepione dziurki od wprowadzenia kaniuli. Trochę płynu pozostaje w tkankach i nasila obrzęk. Organizm już po kilku godzinach od zabiegu uruchamia różne mechanizmy, których zadaniem jest pozbycie się uszkodzonych komórek. W wyniku aktywacji układu limfatycznego i procesów zapalnych pojawia się obrzęk. Zalecany jest manualny drenaż limfatyczny, ułatwiający odprowadzenie obrzęków. Udrożnienie węzłów chłonnych znacznie przyspiesza pozbycie się opuchlizny.

Kolejnym zabiegiem, który może korzystnie wpłynąć na stan skóry jest masaż bańką chińską. Wykorzystuje on podciśnienie, które pozwala na silne przekrwienie masowanych tkanek. Dodatkowo dotlenia je i odżywia, a także ułatwia szybkie odprowadzenie zalegających płynów. Masaż bańką chińską przyspiesza rozpad tkanki tłuszczowej i eliminację nagromadzonych metabolitów. Wykorzystywany jest również do pracy z powięzią.

Niezmiernie ważnym aspektem po zabiegu liposukcji jest prewencja powstawania nierówności i zrostów. Zrosty to patologiczne połączenia dwóch struktur, które powinny pracować niezależnie. Takie nieprawidłowości prowadzą do powstawania napięć, przeciążeń, mikrourazów naczyń krwionośnych i nerwów. Przyczynia się to do rozwoju stanów zapalnych i nasilenia opuchlizny. Organizm sam sobie nie poradzi z tym problemem. W terapii i profilaktyce wykorzystywane są terapie powięziowe. Przywracają one niezależną pracę każdej ze struktur: powięzi powierzchownej, głębokiej oraz skóry. Zabieg ten znacznie skraca czas rekonwalescencji po zabiegu oraz poprawia jego efekty. Terapia powięziowa zmniejsza także ryzyko pojawienia się nierówności podskórnych.

Flossing to owijanie kończyn na krótki czas (czas wykonywania ruchów przez pacjenta lub fizjoterapeutę) specjalnymi gumowymi taśmami, które powodują chwilowe niedokrwienie, ucisk i usprawnienie przepływu limfy (wypchnięcie) wraz z produktami przemiany materii do obwodu. Po zdjęciu taśmy do flossingu dochodzi do gwałtownego napływu utlenowanej krwi do tkanek. Efekt przekrwienia przyspiesza odnowę uszkodzonych tkanek. Kompresja spowodowana flossingiem zmniejsza obrzęk i działa przeciwbólowo. Flossing wykorzystywany jest do poprawy pracy powięzi, stymulacji regeneracji tkanek, ograniczenia dolegliwości bólowych i obrzęków, łagodzenia stanów zapalnych i poprawy mobilności stawów.

O tym jak przebiega leczenie manualne decyduje doświadczony fizjoterapeuta. W Polsce niestety temat prawidłowej fizjoterapii pacjentów z tym schorzeniem jest bagatelizowany, a pacjenci nie są informowani o konieczności ich wykonywania, jak również o konsekwencjach wynikających z braku jej wdrożenia.

Zabieg liposukcji jako metoda leczenia lipodemii

Liposukcja to zabieg umożliwiający redukcję tkanki tłuszczowej z wybranych okolic. Pozwala na konturowanie sylwetki i poprawę jej proporcji. Najbardziej popularną techniką jest liposukcja wspomagana strumieniem wody (ang. Water-Assisted Liposuction) Body Jet. Metoda ta, w porównaniu do liposukcji klasycznej, wyróżnia się całą listą zalet. Bardzo rzadko występują jakiekolwiek komplikacje. Rekonwelescencja po zabiegu jest szybsza, dzięki mniejszej traumatyzacji tkanek i utracie krwi. Tkanka tłuszczowa usuwana jest równomiernie. Podczas zabiegu chirurg przemieszcza kaniulę w tkance podskórnej, usuwając niechciane komórki tłuszczowe. Roztwór pod ciśnieniem wnika w przestrzeń międzykomórkową, rozluźniając jej strukturę. Nie powoduje on niszczenia tkanki tłuszczowej, dzięki czemu może ona być wykorzystana do przeszczepu np. do piersi czy twarzy. Jak przebiega liposukcja metodą Body Jet?

1. Konsultacja z chirurgiem wykonującym zabieg, wykonanie niezbędnych badań i kwalifikacja do zabiegu.

2. Profilaktyka antybiotykowa.

3. Operacja w znieczuleniu miejscowym. Obszary, z których będzie odsysana tkanka tłuszczowa są znieczulane przez 30 minut. Następnie podczas liposukcji, wraz z roztworem rozluźniającym struktury międzykomórkowe, podawane jest znieczulenie przez cały czas trwania zabiegu. Liposukcja zajmuje średnio 2-3 godziny.

4. Założenie opatrunków i specjalnego ubrania uciskowego.

5. Następnego dnia kontrola i zmiana opatrunków.

6. Od 2 doby po zabiegów rozpoczęcie drenaży limfatycznych u fizjoterapeuty.

Karboksyterapia w lipodemii

Lipodemia cechuje się występowaniem mikroangiopatii (zmiany w małych naczyniach krwionośnych), miejscowym niedokrwieniem tkanek oraz nadmiernym odkładaniem się podskórnej tkanki tłuszczowej w kończynach dolnych. Trwają badania nad skutecznością karboksyterapii jako elementu kompleksowego leczenia. Wykazano, że może zmniejszać dolegliwości bólowe, poprawiać jakość skóry i ujednolicać jej koloryt. Zabieg ten pobudza mikrokrążenie i stymuluje przepływ krwi, co poprawia elastyczność skóry i ma korzystny wpływ na funkcjonowanie fibroblastów.

Czy na lipodemię istnieje specjalna dieta?

Ułożenie odpowiedniej diety w lipodemii jest bardzo żmudnym procesem. Nadmiar tkanki tłuszczowej na nogach nie tylko przeszkadza pacjentkom, ale nasila syntezę związków prozapalnych. Podstawą jest dieta redukcyjna z odpowiednio dobranymi składnikami i proporcją pomiędzy ilością białek, tłuszczów i węglowodanów. Najczęściej badanymi sposobami żywienia jest dieta śródziemnomorska oraz dieta ketogeniczna. Dieta ketogeniczna jest szkodliwa dla zdrowia, ale daje szybszy efekt. Długofalowo najlepszym rozwiązaniem wydaje się dieta śródziemnomorska dodatkowo wzbogacona w składniki o działaniu przeciwzapalnym.

Powikłania nieleczonej lipodemii

Nieleczona lipodemia może mieć bardzo poważne skutki zdrowotne. Jednym z jej ciężkich powikłań jest powstanie obrzęku tłuszczowo-limfatycznego. Układ limfatyczny, który nie jest udrażniany kumuluje białka, będące podstawą zwiększonej produkcji kolagenu. Powoduje to usztywnienie naczyń limfatycznych i pogrubienie tkanki. Zaczynają pojawiać się charakterystyczne objawy obrzęku limfatycznego, w tym obrzęki w okolicach kostek i stóp.

Konsultacja merytoryczna dotycząca liposukcji: dr Marzena Majcherczyk-Skulimowska

Konsultacja merytoryczna z dziedziny fizjoterapii: mgr Jacek Bartczak

Przypisy

1. Chirurgia plastyczna. Red. Witmanowski, Henryk; Jundziłł, Arkadiusz. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2019.
2. Di Renzo, L., Gualtieri, P., Zomparelli, S., De Santis, G. L., Seraceno, S., Zuena, C., De Lorenzo, A. (2023). Modified Mediterranean-Ketogenic Diet and Carboxytherapy as Personalized Therapeutic Strategies in Lipedema: A Pilot Study. Nutrients, 15(16), 3654.
3. Bertsch, T., Erbacher, G. (2018). Lipoedema–myths and facts Part 3. Phlebologie, 47(04), 188-98.
4. Bertsch, T., Erbacher, G. (2018). Lipoedema–myths and facts Part 1. Phlebologie, 47(02), 84-92.
5. Bertsch, T., Erbacher, G., Corda, D. (2018). Lipoedema-myths and facts Part 2. Phlebologie, 47(3), 120-126.
6. Bertsch, T., Erbacher, G., Torio-Padron, N. (2019). Lipedema–Myths and Facts Part 4 Lipödem–Mythen und Fakten Teil 4. Phlebologie, 48, 47-56.
7. Shavit, E., Wollina, U., Alavi, A. (2018). Lipoedema is not lymphoedema: A review of current literature. International wound journal, 15(6), 921-928.
8. Clarke, C., Kirby, J. N., Smidt, T., Best, T. (2023). Stages of lipoedema: experiences of physical and mental health and health care. Quality of Life Research, 32(1), 127-137.
9. Di Renzo, L., Cinelli, G., Romano, L., Zomparelli, S., Lou De Santis, G., Nocerino, P., De Lorenzo, A. (2021). Potential effects of a modified Mediterranean diet on body composition in lipoedema. Nutrients, 13(2), 358.
10. Jeziorek, M., Szuba, A., Kujawa, K., Regulska-Ilow, B. (2022). The Effect of a Low-Carbohydrate, High-Fat Diet versus Moderate-Carbohydrate and Fat Diet on Body Composition in Patients with Lipedema. Diabetes, Metabolic Syndrome and Obesity: Targets and Therapy, 2545-2561.