Kacheksja (kacheksja nowotworowa, zespół wyniszczenia nowotworowego). Jak objawia się kacheksja u pacjentów onkologicznych, jakie daje powikłania i czemu wsparcie żywieniowe w leczeniu jest tak istotne?

Kacheksja - niepokojące objawy, przyczyny wyniszczenia organizmu i możliwości leczenia kacheksji

Kacheksja (dawniej określana mianem charłactwa) jest zespołem metabolicznym i stanem wyniszczenia organizmu o złożonym podłożu. W kontekście przyczyn kacheksji wymienia się zwykle chorobę nowotworową i leczenie onkologiczne (mowa wówczas o zespole kacheksja/anoreksja), choć objawy wycieńczenia, niedożywienia i szybkiego spadku masy ciała mogą tak naprawdę pojawić się w przebiegu wielu chorób. Leczenie pierwotnej przyczyny kacheksji jest trudne, z uwagi na towarzyszący pacjentom brak apetytu, problemy z przełykaniem pokarmów oraz uczucie pełności po spożyciu nawet niewielkich porcji. W jaki sposób rozpoznaje się kacheksję? Jakie symptomy jej towarzyszą i czy można zatrzymać postępowanie tego stanu? Poznaj najważniejsze informacje o kacheksji i sprawdź, czym w praktyce charakteryzuje się wyniszczenie organizmu na skutek różnych chorób.

Co to jest kacheksja? Czym się charakteryzuje?

Kacheksja jest stanem wyniszczenia, wycieńczenia i niedożywienia organizmu, który łączy się przede wszystkim ze zintensyfikowanym katabolizmem masy mięśniowej, prowadzącym nierzadko do ciężkiej sarkopenii (czyli do zmniejszenia objętości tkanki mięśniowej oraz siły mięśni). Oczywiście ubytkowi masy ciała towarzyszy także obniżenie poziomu tkanki tłuszczowej. Niestety, w większości przypadków ten stan nie jest całkowicie odwracalny (zwłaszcza wtedy, gdy dochodzi do naruszenia mięśni szkieletowych). Wszystkie te procesy prowadzą do pogorszenia się stanu zdrowia pacjenta, co jednocześnie utrudnia lub wręcz uniemożliwia dalsze leczenie (dotyczy to przede wszystkim leczenia onkologicznego, które samo w sobie jest dla organizmu dość wymagające).

Kacheksja oczywiście rozwija się stopniowo. Wśród jej etapów wyróżnia się prekacheksję (mowa o niej wtedy, gdy u pacjenta doszło do 5% utraty masy ciała wraz z współwystępowaniem objawów anoreksji), kacheksję właściwą (gdy pacjent utraci 5% masy ciała w przeciągu 6 miesięcy), a także kacheksję nieodwracalną (gdy zmiany w mięśniach - w tym w mięśniach szkieletowych - nie mogą zostać cofnięte). W przypadku ostatniego stadium rozwoju kacheksji pacjent najczęściej nie jest w stanie funkcjonować samodzielnie.

Kacheksja – przyczyny wyniszczenia u pacjentów (nowotwór, leczenie onkologiczne, anoreksja i inne)

Tak, jak zostało to już wspomniane, pojęcie kacheksji łączy się zazwyczaj z zaawansowaną chorobą nowotworową lub agresywnym leczeniem onkologicznym. I nic w tym dziwnego - obecnie to właśnie te schorzenia i wymagające dla organizmu terapie, zwłaszcza w przypadku pacjentów starszych lub niedożywionych pierwotnie (przed rozpoznaniem choroby i wdrożeniem leczenia), mogą prowadzić do wyniszczenia organizmu. Najczęściej do wystąpienia zespołu kacheksja/anoreksja dochodzi u chorych na raka żołądka i rak trzustki, nieco rzadziej - na raka okrężnicy, raka płuc oraz raka prostaty (gruczołu krokowego) w zaawansowanym stadium.

Oczywiście szybko postępujące choroby nowotworowe nie są jedynymi przyczynami pojawienia się kacheksji. Do jej wystąpienia doprowadzić mogą m.in.:

• zaburzenia odżywiania - w tym anoreksja, ortoreksja i bulimia;
• zaburzenia połykania, zwężenie przełyku, stan po uszkodzeniach dróg pokarmowych, słowem - przeszkody mechaniczne i wady fizjologiczne;
• choroby powodujące poważne zaburzenia wchłaniania składników mineralnych i odżywczych z przewodu pokarmowego, żołądka, jelit;
• niewydolność serca, nerek, ciężka niewydolność tarczycy;
• nieleczona i nieuregulowana cukrzyca;
• nieleczona depresja i inne choroby psychiczne, których jednym z objawów jest zaprzestanie przyjmowania pokarmów;
• poważne zatrucia;
• długotrwałe przyjmowanie leków psychostymulujących lub narkotyków o takim działaniu.

Kacheksja – objawy wyniszczenia nowotworowego

Na objawy kacheksji nowotworowej czy też towarzyszącej innym niż onkologiczne schorzeniom, składają się:

• zgłaszane przez pacjenta zaburzenia w zakresie odczuwania smaków i zapachów, co bezpośrednio przekłada się na brak łaknienia i wykształcenie się jadłowstrętu;
• zjadanie bardzo niewielkich porcji z uwagi na szybko następujące odczucie wypełnienia żołądka, a także uczucie „guli w gardle” oraz trudności w połykaniu;
• ogólne osłabienie organizmu - wynikające poniekąd ze znacznego osłabienia siły mięśniowej (czasem określane jako astenia, czyli przewlekłe zmęczenie);
• postępująca utrata masy ciała;
• brak zainteresowania własnym stanem zdrowia, możliwościami w zakresie dalszej terapii, a także ograniczenie samodzielnego funkcjonowania czy rozwój depresji;
• zaburzenia oddychania: duszności, trudności w zaczerpnięciu głębokiego oddechu (jest to powiązane z upośledzeniem pracy mięśni oddechowych);
• zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej;
• zaburzenia procesów trawienia, biegunki, wymioty, nudności;
• niedokrwistość, osteoporoza, pogorszenie jakości życia i wszystkie inne następstwa niedożywienia.

W zaawansowanej kacheksji pacjent prawdopodobnie będzie musiał pozostawać pod opieką specjalistów w placówce medycznej. Konsekwencje postępującego wyniszczenia organizmu mogą bowiem dodatkowo powodować problemy z krzepnięciem krwi, zaburzenia procesu gojenia się ran, zaburzenia pracy mięśnia sercowego, znaczne obniżenie odporności organizmu i podwyższenie aktywności cytokin prozapalnych oraz inne, poważne następstwa zagrażające życiu i zdrowiu.

Kacheksja – leczenie. Jak wygląda leczenie kacheksji u pacjentów onkologicznych i innych?

Leczenie kacheksji polega przede wszystkim na wyleczeniu choroby podstawowej, która spowodowała rozwój wyniszczenia organizmu. U każdego pacjenta postępowanie jest więc indywidualne. Należy tu jednak dodać, że nawet w przypadku choroby fizycznej warto, by w terapii udział brał również psycholog, psychoterapeuta, a w razie potrzeby - psychiatra, którzy wesprą osobę chorą w zakresie psychicznego podłoża problemu utraty apetytu i braku chęci do dalszego leczenia.

Oprócz powyższych aspektów, w leczeniu kacheksji - wbrew pozorom - istotne jest zapewnienie pacjentowi dawki aktywności fizycznej (oczywiście w miarę możliwości organizmu). Mogą to być nawet spacery - chodzi tu o to, by mięśnie chorego pracowały, co jednocześnie zmniejsza nieco ryzyko utraty ich siły i objętości.

Leczenie farmakologiczne ukierunkowane na redukcję przykrych objawów kacheksji lub na jej eliminacjęuwzględnia podawanie pacjentom niesteroidowych leków przeciwzapalnych (przy odczuwaniu bólu), leków wspomagających apetyt, wspierających pracę mięśni (kortykosteroidy), a także wpływających na poprawę samopoczucia i nastroju.

Wsparcie żywieniowe w leczeniu przewlekłej kacheksji nowotworowej. Jak żywić pacjenta, by poprawić rokowania i zminimalizować ryzyko powikłań?

Mówiąc o leczeniu kacheksji, nie sposób nie wspomnieć o leczeniu żywieniowym. Może ono przyjmować różne formy. U pacjentów spożywających posiłki samodzielnie, ale jednocześnie skarżących się na utratę apetytu, wdraża się często żywność medyczną w płynie (tak zwane nutridrinki). Są to preparaty wysokobiałkowe (co jest szczególnie istotne dla zachowania prawidłowych funkcji i objętości mięśni), a także wysokokaloryczne i mogą zastępować posiłki stałe (zwłaszcza u pacjentów mających problemy z przełykaniem). Podstawowym zaleceniem jest jednak poszukiwanie takich smaków, konsystencji i kompozycji pokarmów, które zaspokoją ograniczony apetyt chorego.

W przypadku, w którym pacjent nie przyjmuje pokarmów drogą doustną, stosuje się różne formy uzupełniania składników mineralnych i odżywczych lub dożywiania (z wykorzystaniem systemów pozajelitowych, żywienia dojelitowego i innych rozwiązań, dostosowanych do stanu chorego).

Źródła:

1. PAP, Wyniszczenie organizmu przyczyną zgonu aż 20-40 proc. chorych na raka [w:] Medycyna Praktyczna, 23.02.2015
2. Dr n med. L. Ścisło, dr n. med. E. Walewska, mgr A. Kliś-Kalinowska, Niedożywienie pacjentów w podeszłym wieku z chorobą nowotworową [w:] Medycyna Praktyczna, 04.03.2016
3. Dr hab. n. med. M. Rucińska, Zespół wyniszczenia nowotworowego [w:] Onkologia po Dyplomie 01/2021
4. Dr hab. med. K. Krzemieniecki, Kacheksja - najczęstsze powikłanie zaawansowanej choroby nowotworowej [w:] Onkologia po Dyplomie 01/2016
5. M. Krajewska-Włodarczyk, W. Samborski, Kacheksja reumatoidalna [w:] Forum Reumatologiczne 2017, tom 3, nr 2
6. S. Kłęk, A. Kapała, Leczenie żywieniowe [w:] Hematologia 2018, tom 9, nr 4