Dieta w trakcie chemioterapii - najważniejsze zasady żywienia w czasie chemioterapii. Jak komponować jadłospis pacjenta onkologicznego?

Chemioterapia - obok radioterapii, hormonoterapii czy zabiegów chirurgicznych - jest jedną z najskuteczniejszych metod leczenia nowotworów różnego typu. Polega ona na podawaniu pacjentowi tak zwałów leków cytostatycznych - a więc leków, które, co do zasady, mają uszkadzać szybko dzielące się komórki nowotworowe. Niestety, cytostatyki nie działają wybiórczo - mają więc negatywny wpływ na inne komórki organizmu, charakteryzujące się szybkim podziałem. Wśród tych komórek wyróżnia się między innymi komórki odpowiedzialne za wzrost włosów, komórki błon śluzowych, a także szpik kostny. Z tego względu u osób chorych na nowotwór obserwuje się między innymi ogólne problemy z odżywianiem - od braku apetytu i utraty poczucia smaku, poprzez ból żołądka i jelit, aż po wymioty, biegunki, wzdęcia i upośledzenie wchłaniania się składników odżywczych z pożywienia, a w końcu - niedożywienie. Czy istnieją sposoby na to, by zapobiec takim skutkom ubocznym leczenia onkologicznego? Jak w praktyce powinna wyglądać dieta w czasie chemioterapii i w jaki sposób zadbać o dobrą kondycję pacjentów? Dlaczego dieta w chorobie nowotworowej jest tak istotna dla procesu zdrowienia? Poznaj najważniejsze informacje o tym, co jeść przy chemioterapii, by wesprzeć organizm w - nierzadko trudnym i bolesnym - procesie powrotu do zdrowia.

Skutki uboczne chemioterapii u pacjentów onkologicznych - brak apetytu, problemy żołądkowe, utrata masy ciała, niedożywienie

Tak, jak zostało już wspomniane - leki stosowane w trakcie chemioterapii niszczą komórki, które mają zdolność do szybkiego mnożenia się. Oprócz komórek nowotworowych (a więc celu leczenia), są to także zdrowe komórki błon śluzowych - w tym błony śluzowej i przewodu pokarmowego. Często dochodzi nawet do powstania stanu zapalnego w żołądku czy jelitach. Wszystko to sprawia, że pacjenci onkologiczni poddawani leczeniu cytostatykami odczuwają konkretne skutki uboczne chemioterapii:

• zmniejszenie lub brak apetytu po chemioterapii;
• zmienione odczuwanie smaków jedzenia lub całkowita utrata zdolności smakowania pokarmów (dodatkowo niektórzy pacjenci skarżą się na dziwny posmak w ustach - metaliczny lub kwaśny);
• kserostomię - czyli uciążliwą suchość w ustach, utrudniającą przyjmowanie pokarmów stałych;
• nudności oraz wymioty;
• kłopoty z trawieniem - a w tym wzdęcia, zaparcia lub odwrotnie - biegunki.

Niestety, wymienione powyżej dolegliwości mogą doprowadzić do dalszych powikłań - w tym do nadmiarowej utraty masy ciała, do szybszej męczliwości, a w końcu - do niedożywienia. Organizm pacjenta onkologicznego powinien być natomiast silny, bez niedoborów witamin i minerałów oraz przygotowany na walkę z rakiem. Należy więc z całą mocą podkreślić, że rola żywienia w chorobie nowotworowej - w tym żywienia w trakcie różnego rodzaju terapii - ma ogromny wpływ na proces zdrowienia i regeneracji.

Odpowiednie żywienie przy chemioterapii - dlaczego dobrze skomponowany jadłospis jest istotny w trakcie leczenia nowotworowego?

Odpowiednie żywienie w trakcie chemioterapii (ale również podczas realizacji innych metod leczenia nowotworów) jest niezwykle istotne - to właśnie dzięki niemu pacjent może uniknąć niedożywienia i powiązanych z nim objawów, takich jak ciągłe zmęczenie, osłabienie organizmu, trudności ze spaniem czy - ogólnie - z codziennym funkcjonowaniem. Warto tutaj zaznaczyć, że dieta przy chemioterapii powinna zdecydowanie uwzględniać kontrolę kaloryki posiłków, ponieważ pacjenci z brakiem apetytu czy z trudnościami z przełykaniem mogą (nawet nieświadomie i nie celowo) obniżać liczbę spożywanych kalorii, co w szybkim tempie prowadzi do niedowagi.

Właściwe żywienie w chemioterapii jest także istotne z uwagi na poprawę ogólnego komfortu życia pacjenta oraz dla… poprawy rokowań - wiele badań dowodzi, że wartościowa, bogata we wszystkie niezbędne składniki odżywcze dieta zdecydowanie wpływa zarówno na przyspieszenie regeneracji organizmu, jak i lepsze „znoszenie” skutków ubocznych chemioterapii. Co ważne - właściwe żywienie jest także istotne w kontekście gojenia ran (w tym ran pooperacyjnych, często obecnych u pacjentów onkologicznych po zabiegach resekcji guza). Na koniec należy zaznaczyć, że wdrażanie właściwych zaleceń dietetycznych już od początku terapii obniża ryzyko pojawienia się biegunek, wymiotów, nudności czy zaparć na kolejnych etapach leczenia.

Dieta podczas chemioterapii - najważniejsze zalecenia żywieniowe

Oczywiście nie ma jednego, uniwersalnego, przykładowego jadłospisu przy chemioterapii - istnieją jednak wartościowe wskazówki, do których każdy pacjent onkologiczny powinien się stosować w celu zapobieżenia niedożywieniu i osłabieniu organizmu. Oczywiście pożywienie to źródło energii sposób na to, by wzmocnić organizm - dlatego warto uczuli na tego typu kwestie opiekunów i rodzinę osób zmagających się z chorobą nowotworową - ich rola w motywowaniu oraz zachęcaniu pacjenta do praktykowania odpowiedniej diety w chorobie nowotworowej jest nieoceniona.

Najważniejsze zalecenia żywieniowe przy chorobie nowotworowej i w trakcie chemioterapii obejmują przede wszystkim:

• kontrolowanie kaloryki posiłków oraz pilnowanie regularności ich spożywania. Jedzenie w małych porcjach, ale ze zwiększoną częstotliwością, może być odpowiedzią na brak apetytu po chemioterapii czy na uczucie mdłości podczas spożywania zbyt dużych posiłków;
• odpowiednie nawadnianie organizmu - w przypadku mdłości i wymiotów warto spożywać wodę małymi łykami, by nie doszło do pogorszenia się dolegliwości. Jeśli czysta woda nie smakuje pacjentowi, może dodawać do niej ogórka, cytrynę lub inne owoce, a także bazylię, miętę czy ulubione zioła;
• dbanie o urozmaicanie posiłków - nie tylko pod względem smaku, ale również wartości odżywczych - w taki sposób, by w diecie obecne były białko, tłuszcze i węglowodany w odpowiednich proporcjach, a także witaminy i składniki mineralne;
• dieta pacjentów onkologicznych powinna być lekkostrawna, ale - nie zawsze bogatoresztkowa (bogata w błonnik usprawniający trawienie, który może jednocześnie drażnić przewód pokarmowy). W praktyce oznacza to, że u takich osób wskazane jest spożywanie chudego mięsa i ryb, białego, lekkiego pieczywa czy przetworzonych (gotowanych, pieczonych) warzyw.

U wielu pacjentów dolegliwości trawienne stają się łagodniejsze po eliminacji z diety surowych warzyw i owoców, a także produktów zbożowych i pełnoziarnistych (będących doskonałym źródłem błonnika, jednak często powodujących biegunki u osób w trakcie chemioterapii). Oprócz powyższych wskazówek warto stosować się po prostu do zaleceń zdrowego żywienia - ograniczyć produkty wysoko przetworzone, smażone w głębokim tłuszczu, zawierające czerwone mięso, produkty ciężkostrawne lub wzdymające (dotyczy to nasion roślin strączkowych i warzyw kapustnych). Dodatkowe wskazówki dla diety doustnej u osób chorych na raka powinien przekazać lekarz prowadzący lub dietetyk - w zależności od zastosowanego leczenia.

Żywienie podczas chemioterapii i w chorobie nowotworowej u pacjentów z biegunką

Jednym z dość częstych skutków ubocznych chemioterapii, o którym niestety wciąż mówi się zbyt mało, jest biegunka - przebiegająca nierzadko z bólami w dolnej części brzucha, a także z osłabieniem organizmu z uwagi na niedostateczne wchłanianie się składników odżywczych z przewodu pokarmowego. Zalecenia żywieniowe w trakcie chemioterapii u pacjentów z biegunką powinny opierać się na:

• dbaniu o nawodnienie - biegunka niesie ze sobą niestety ryzyko odwodnienia, dlatego pacjent podczas jej trwania powinien pić często, małymi łykami. Oprócz wody może to być także czarna herbata, buliony warzywne, kakao z wodą (kakao ma właściwości wstrzymujące biegunkę - czyli zapierające);
• wykluczeniu z diety produktów bogatoresztkowych - czyli zawierających duże ilości błonnika oraz włókien. Pomagają one w sytuacji zaparcia, jednak przy biegunce mogą tylko pogorszyć objawy. produkty bogatoresztkowe to między innymi surowe owoce i warzywa (oraz wyciśnięte z nich soki), a także produkty pełnoziarniste;
• jeśli biegunka pojawia się po spożyciu produktów z laktozą, trzeba wykluczyć produkty ją zawierające i obserwować reakcję organizmu;
• spożywaniu produktów o właściwościach „zapierających”, ubogoresztkowych - gotowanych lub pieczonych warzyw, pieczywa z białej mąki, białego makaronu czy białego ryżu, a także budyniu, galaretek, sucharków, wafli ryżowych.

Jeśli objawy biegunki ustąpią lub osłabną, wówczas można rozpocząć włączanie do diety produktów, które - z uwagi na rozwolnienie - były do tej pory pomijane.

Dieta przy chemioterapii u pacjentów z mdłościami i wymiotami. Jak uspokoić układ pokarmowy?

Wymioty przy lub po chemioterapii są elementem doświadczenia wielu pacjentów onkologicznych. Niestety, podobnie jak biegunka, stwarzają one ryzyko odwodnienia, ale również innych powikłań - podrażnienia przełyku, powstawania stanów zapalnych w przewodzie pokarmowym czy degradacji szkliwa. Dieta przy chemioterapii ma więc służyć powściągnięciu mdłości i wymiotów. Służą temu:

• produkty łagodne w smaku i o łagodnym zapachu. Żywność dla osób w chemioterapii, u których obserwuje się odruch wymiotny, nie powinna być przyprawiana aromatycznymi, ostrymi przyprawami oraz nie powinna być zbyt wyrazista (zbyt słodka, ostra, zbyt słona, zbyt tłusta - w zależności od preferencji);
• identyfikacja smaków i zapachów potęgujących mdłości i wywołujących wymioty oraz wykluczenie ich na jakiś czas z diety;
• spożywanie imbiru - czy to w formie żelków imbirowych, naparów z surowego korzenia lub ssanie plasterka imbiru. Składnik ten skutecznie powstrzymuje nudności (przez co jest polecany nawet kobietom w ciąży).

Jeśli żaden z powyższych sposobów nie przynosi rezultatu, a wymioty doprowadzają do wycieńczenia organizmu, lekarz może przepisać pacjentowi leki przeciwwymiotne - dostępne na receptę.

Dieta w chemioterapii w przypadku utraty apetytu

Brak apetytu po chemioterapii lub w trakcie jej trwania to również bardzo częsty objaw. Nie należy go bagatelizować - pomniejszanie porcji oraz kaloryki posiłków w przypadku dużego zapotrzebowania organizmu na energię może skończyć się osłabieniem, a nawet omdleniami i niedożywieniem. Co zaproponować pacjentowi, u którego pojawia się brak apetytu po chemioterapii? Oto kilka wskazówek:

• pacjent onkologiczny powinien mieć dostęp do swoich ulubionych potraw lub przekąsek. W przypadku utraty wagi spowodowanej brakiem apetytu, liczy się każdy pokarm dostarczony do organizmu, więc istnieją skrajne sytuacje, w których ilość jedzenia stawiamy ponad jego jakością;
• warto proponować pacjentowi produkty zdrowe, ale o wysokim poziomie smakowitości. Są to między innymi owoce, orzechy, produkty z gorzką czekoladą i kakao, wszelkiego rodzaju potrawy z dodatkiem tłuszczu (najlepiej oliwy z oliwek bądź oleju rzepakowego lub słonecznikowego) oraz śmietanki;
• poszukiwanie produktów, które pozwolą dodać daniom głównym więcej kalorii, a jednocześnie nie będą miały dużej objętości. Do zupy można zetrzeć ser, sałatkę warto posypać zmielonymi orzechami, a na kanapce może wylądować kilka łyżeczek masła orzechowego - na przykład w zastępstwie białego sera;
• warto zaopatrzyć pacjenta onkologicznego w żywność specjalnego przeznaczenia medycznego. Jej najpopularniejszym przykładem są oczywiście nutridrinki w różnych smakach i o różnych właściwościach, ale również wysokokaloryczne i odżywcze batony białkowe czy ciastka (choć płynna forma nutridrinków jest zdecydowanie bardziej przystępna dla pacjentów borykających się z utratą apetytu). Nutridrinki są skomponowane w taki sposób, że mogą stać się jedynym źródłem pokarmu (tak dzieje się na przykład u osób z wysokim stopniem zaawansowania chemioterapii i radioterapii lub nierzadko w leczeniu paliatywnym).

U niektórych pacjentów pomocna będzie również zamiana pokarmów wysokobłonnikowych - surowych warzyw i owoców oraz produktów pełnoziarnistych - na propozycje ubogoresztkowe, lekkostrawne i nie dające bardzo szybkiego uczucia sytości - dzięki temu dana osoba może zjeść więcej, by poczuć satysfakcję z posiłku. Jeśli jednak pomimo starań o regularne przyjmowanie pokarmów waga pacjenta spada, należy zgłosić się do lekarza - by nie doszło do groźnego w skutkach niedożywienia.

Dieta w trakcie chemioterapii a kserostomia

Kserostomia to - tak, jak zostało to wspomniane we wstępie - nadmierna suchość w ustach, wynikająca z niszczenia komórek błony śluzowej jamy ustnej. Mimo niepozornej charakterystyki, kserostomia może niezwykle negatywnie wpływać na samopoczucie i zdrowie pacjenta. Przede wszystkim utrudnia żucie i połykanie (zwłaszcza osobom starszym), co prowadzi do utraty apetytu, a ten objaw może prowadzić do niedożywienia. Jak powinna więc wyglądać dieta osoby cierpiącej na kserostomię podczas chemioterapii?

• Przede wszystkim należy pamiętać o nawodnieniu - picie wody, naparów, soków i innych, ulubionych płynów (choć głównie oczywiście powinna to być woda) nawilża śluzówkę i znosi nieprzyjemne odczucia.
• Posiłki można podawać pacjentowi w formie płynnej - by odciążyć jego jamę ustną oraz zgryz. Są to między innymi wszelkiego rodzaju zupy kremy, koktajle, odżywcze soki, kaszki, budynie czy kisiel. Oprócz tego dobrym rozwiązaniem są także wspomniane wcześniej nutridrinki.
• Ssanie preparatów nawilżających śluzówkę (na przykład z porostem islandzkim), a także ssanie kostek lodu czy mrożonych owoców pomiędzy posiłkami może przynieść ulgę pacjentom z dokuczliwą suchością w ustach.

W przypadku braku poprawy oraz zwiększeniu intensywności objawów, warto poradzić się lekarza - można podczas terapii stosować także tak zwaną sztuczną ślinę, którą kupuje się w aptece.

Żywienie w trakcie chemioterapii - produkty zakazane

Przy chemioterapii z pewnością niewskazane jest spożywanie grejpfrutów oraz soków z tego owocu (niektóre źródła włączają w ten zakaz także owoce granatu). Składniki w nich zawarte, określane mianem flawonoidów, mogą przyczyniać się do osłabienia działania leków w wyniku mechanizmu polegającego na zmianie metabolizmu cytostatyków.

Bezpośrednio po zakończeniu leczenia, jak i u pacjentów w trakcie chemioterapii należy unikać potraw zawierających surowe produkty - ryby, niepasteryzowane mleko czy mięso oraz jajka (chodzi tu przede wszystkim o takie dania jak tatar, sushi, a także tiramisu lub inne ciasta przygotowane z użyciem surowych żółtek czy całych jajek). Powszechnie wiadomym jest, że w surowych produktach mogą znajdować się pasożyty lub bakterie, a organizm pacjenta onkologicznego osłabionego chorobą nie potrzebuje dodatkowych trudności w postaci walki z nowym zakażeniem.

Jednym z mitów dotyczących produktów zakazanych w diecie po chemioterapii jest także konieczność rezygnacji przyjmowania produktów z laktozą. Owszem - osłabiony organizm oraz przewód pokarmowy może mieć w trakcie leczenia problem z trawieniem produktów mlecznych, jednak nie oznacza to, że trzeba od razu rezygnować z mleka, jogurtów i innych tego typu produktów. Jeśli dolegliwości (wzdęcia, biegunki, gazy, zaparcia, bóle brzucha) faktycznie występują u pacjenta po produktach z laktozą i wszystko wskazuje na to, że organizm przestał ją tolerować, można wymienić je po prostu na ich odpowiedniki pozbawione laktozy lub na produkty roślinne (dbając przy tym, by były one wzbogacone w wapń).