Nietolerancja laktozy - diagnostyka, przyczyny i objawy, leczenie nietolerancji laktozy

Czym jest nietolerancja laktozy?

Niepożądane reakcje na pokarm dzieli się na reakcje bez udziałów mechanizmów immunologicznych (nietolerancje pokarmowe) oraz takie, w których przebiegu uczestniczy układ odpornościowy – alergie pokarmowe. Nietolerancje pokarmowe możemy podzielić na metaboliczne (np. laktozy, galaktozy), farmakologiczne (np. kofeiny), toksyczne (np. toksyn ryb) oraz inne, niezdefiniowane (np. siarczynów). Najwłaściwsze jest używanie terminów: „alergia pokarmowa” w odniesieniu do reakcji IgE zależnych, „nietolerancja pokarmowa”– do niedoborów enzymatycznych, zaś „nadwrażliwość pokarmowa” do wszelkich opóźnionych reakcji pokarmowych IgE niezależnych i nie wynikających z niedoborów enzymatycznych.

Laktoza jest dwucukrem występującym w mleku i produktach mlecznych. Ulega ona rozkładowi pod wpływem działania laktazy - enzymu rozkładającego cukier mleczny. Pod jej wpływem cząsteczka laktozy ulega hydrolizie do galaktozy i glukozy - cukrów prostych, które są następnie wchłanianie do krwioobiegu. Jeśli ilość produkowanej laktazy jest zbyt mała, dochodzi do nietolerancji laktozy. W procesie fermentacji niestrawionej laktozy w jelicie grubym powstaje wodór. Pojawiają się wzdęcia, gazy i inne dolegliwości gastryczne.

Nietolerancja laktozy jest najczęściej występującą nietolerancją pokarmową u dzieci i dorosłych. Laktaza podatna jest na działanie czynników uszkadzających błonę śluzową przewodu pokarmowego np. stan zapalny, niedożywienie, zakażenia, działanie czynników toksycznych. Po uszkodzeniu błony śluzowej jelita, zanim produkcja laktazy powróci do stanu sprzed uszkodzenia wynosi około 6 tygodni. Szacuje się, że w Polsce zmniejszona aktywność laktazy występuje wśród 18% dzieci do lat 10 i 37% dorosłych.

Przyczyny nietolerancji laktozy

Przyczyną nietolerancji laktozy jest niewystarczające wytwarzanie laktazy. Niedobór laktazy możemy podzielić na wrodzony, pierwotny oraz wtórny. Niedobór wrodzony, czyli alaktazja, ma podłoże genetyczne. Jest to całkowity brak wytwarzania laktozy w jelicie cienkim. Osoby z tym schorzeniem muszą ściśle przestrzegać zasad diety bezlaktozowej. Ich organizm nie trawi laktozy, co po jej spożyciu wiązałoby się z silną biegunką, dolegliwościami żołądkowymi i ryzykiem odwodnienia. Hipolaktazcja, czyli pierwotny niedobór laktozy jest najbardziej rozpowszechniony. Związany jest z fizjologicznym spadkiem aktywności laktazy oraz predyspozycją genetyczną. Wtórna nietolerancja laktozy (nabyty niedobór laktazy) występuje w wyniku uszkodzenia nabłonka i kosmków jelitowych. Może do tego dojść na skutek stosowania leków (np. antybiotyki), a także w przebiegu chorób jelit. Stan ten jest przejściowy i mija, gdy kosmki jelitowe się zregenerują.

Objawy nietolerancji laktozy

Jakie są objawy nietolerancji laktozy? Do objawów nietolerancji wymienić można:

• bóle brzucha
• nudności,
• wzdęcia brzucha
• kolki
• uczucie przelewania w jelitach
• wodniste biegunki
• uczucie pełności w jamie brzusznej

Im większa dawka laktozy, tym silniejsze będą objawy żołądkowo-jelitowe. Objawy nietolerancji laktozy pojawiają się zazwyczaj dość szybko po posiłku, ale mogą być także oddalone w czasie.

Nietolerancja laktozy – objawy u dziecka

W momencie, gdy laktoza nie jest w pełni trawiona, wytwarzane są gazy i kwasy. Powoduje to wzrost ciśnienia osmotycznego treści jelitowej i wystąpienie dolegliwości ze strony układu pokarmowego - nadmierne gazy, wzdęcia, kolki, wodniste biegunki. Dziecko jest płaczliwe, niespokojne. Dzieci z nietolerancją laktozy są bardziej narażone na niedożywienie, a nawet odwodnienie.

Badania na nietolerancję laktozy

Złotym standardem w diagnostyce nietolerancji laktozy jest wodorowy test oddechowy. Polega on na pomiarze stężenia jonów wodoru w wydychanym powietrzu na czczo, a następnie po wypiciu wodnego roztworu zawierające 25 gramów laktozy. Roztwór ten pije się co 30 minut przez 3 godziny. Nietolerancja laktozy stwierdzana jest, gdy obserwowany wzrost stężenia jonów wodorowych powyżej 20 ppm w wydychanym powietrzu po 90 minutach w porównaniu ze stężeniem początkowym. W ramach przygotowania do wodorowego testu oddechowego pacjent nie powinien niczego jeść przez 12 godzin przed przystąpieniem do badania. Należy umyć zęby, unikać palenia tytoniu oraz żucia gumy. Dzień przed testem nie powinno się pić mleka ani jeść produktów mlecznych, warzyw kapustnych, produktów marynowanych a także pić soków owocowych. Kolacja dzień przed badaniem powinna być lekka i skromna. W dniu badania nie wolno przyjmować witamin, środków przeczyszczających oraz antybiotyków. Pozostałe leki mogą być zastosowane standardowo. Wskazaniem do wykonania testu są nadmierne gazy, biegunki, bóle brzucha, uporczywe wzdęcia, podejrzenia nietolerancji cukrów pokarmowych, jelito drażliwe.

Inne badania, jakie wykrywają nietolerancję laktozy to testy doustnego obciążenia laktozą z późniejszym badaniem stężenia glukozy we krwi, badanie chemiczne stolca, oznaczanie substancji redukujących w stolcu. Można wykonać także badania genetyczne - analizę polimorfizmów genu LCT.

Leczenie nietolerancji laktozy

W przypadku nietolerancji laktozy powinno się unikać mleka, produktów mlecznych oraz wielu innych produktów spożywczych zawierających w swoim składzie laktozę. Oprócz wprowadzenia odpowiedniej diety eliminacyjnej, postępowanie przy nietolerancji laktozy obejmuje stosowanie preparatów z laktazą, suplementów diety uzupełniających niedobory wapnia, a w przypadku noworodków i niemowląt wprowadzenia odpowiedniej techniki karmienia lub mleka modyfikowanego z obniżoną zawartością laktozy. W aptekach dostępne są tabletki z laktazą, poprawiającą zdolność trawienia laktozy. Przyjmuje się ją przed posiłkiem zawierającym laktozę ( mleko i jego przetwory).

Dieta przy nietolerancji laktozy

W diecie bezlaktozowej produkty mleczne można zastąpić specjalną wersją bezlaktozową lub zamiennikiem wegańskim. Część osób toleruje produkty zawierające mniejszą ilośc laktozy np. żółte sery, czekolada mleczna. Laktoza może być również ukryta w produktach nienabiałowych np. daniach gotowych (placki, naleśniki, zupy, sosy), puree ziemniaczanym, bułkach maślanych i hamburgerowych, pieczywie tostowym, margarynie, ciastkach, słodyczach, lodach, kremach, budyniach. Przy stosowaniu diety bezlaktozowej, wraz z pożywieniem dostarczanych jest mniej witamin z grupy B, wapnia, cynku, magnezu i potasu. Przyjmuje się, że jeżeli w jednej porcji pokarmu będzie mniej niż 5-10g laktozy, to taka ilość nie powinna wywołać objawów nietolerancji u osoby dorosłej.

Zawartość laktozy w wybranych produktach spożywczych w mg/100g produktu:

• mleko krowie - 4,6-4,9
• mleko owcze - 5,1
• mleko kosie - 4,4
• mleko zagęszczone, niesłodzone - 9,4
• mleko zagęszczone słodzone - 10,3
• kefir 2% - 4,1
• jogurt naturalny - 4,6
• maślanka - 4,7
• ser biały półtłusty - 3,2
• serek ziarnisty - 3,3
• ser feta – 1,0
• serek homogenizowany – 2,0
• lody na bazie mleka - 4,4
• śmietana 12% - 3,9
• Śmietana 18% - 3,6
• Śmietana 30%, - 3,1

Przy obniżonej tolerancji laktozy zalecana jest specjalna dieta bez laktozy, lub z jej ograniczoną ilością. Produkty dozwolone o osób z nietolerancją laktozy u dorosłych i dzieci:

• owoce
• warzywa
• mięso
• ryby
• jajka
• ziemniaki
• kasze, ryży, makarony
• produkty zbożowe nie zawierające mleka np. chleb
• oleje roślinne
• orzechy i nasiona
• suszone owoce
• kawa, herbata, napary ziołowe
• woda, soki
• sorbety
• wegańskie zamienniki produktów mlecznych
• bezlaktozowe wersje produktów mlecznych np. mleko bez laktozy

Nietolerancja pokarmowa laktozy – preparaty z laktazą

W aptekach dostępne są preparaty zawierające w swoim składzie laktazę, enzym umożliwiający rozkład spożytej laktozy, zapobiegając gromadzeniu się jej w jelicie cienkim. Leki na nietolerancję laktozy występują w postaci tabletek lub kropli.

Nietolerancja laktozy u niemowląt - specjalne mieszanki mleczne

U dziecka karmionego piersią zazwyczaj wystarczy zmienić technikę karmienia - zachowanie dłuższych przerw między karmieniami. Zawartość laktozy w mleku kobiecym jest niezależna od diety mamy. Jeśli to nie pomoże, można zastosować krople dla niemowląt z laktazą. W przypadku braku poprawy, lekarz może zalecić specjalne mleko modyfikowane bez laktozy.

Czy nietolerancja laktozy to alergia na mleko?

Alergia na mleko jest związana z nieprawidłową reakcją układu immunologicznego (odpornościowego). Nietolerancja laktozy nie jest uczuleniem na spożytą laktozę, lecz wynikiem niedoboru enzymu laktazy, odpowiedzialnego za rozkład cukru mlekowego na glukozę i galaktozę.

Przypisy

1. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Red. Ciborowska, Helena; Ciborowski, Artur . Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021
2. Dietetyka kliniczna. Red. Grzymisławski, Marian . : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2019