Kofeina – właściwości i zastosowanie. Czym różni się od teiny i jak wpływa na organizm?

Kofeina – jak działa na organizm i czy warto przyjmować ją regularnie?

Kofeina to jedna z tych substancji, która - mimo, iż została poddana naprawdę wielu badaniom naukowym - wciąż wzbudza kontrowersje. Niektóre osoby twierdzą, że zwiększa ryzyko pojawienia się wrzodów żołądka czy podrażnienia jelit, inne - że wzmaga kołatanie serca i może prowadzić do nadciśnienia, a jeszcze inne - że kofeina działa pozytywnie na organizm i jest doskonałym sposobem na profilaktykę chorób serca, chorób układu pokarmowego, a także na dodanie sobie energii w chwilach senności i rozkojarzenia. Kto ma rację? Czy kofeina i napoje bądź preparaty z jej zawartością są zdrowe i bezpieczne do codziennego stosowania? Jakie są przeciwwskazania do przyjmowania kofeiny i czy można ją przedawkować? Poznaj najważniejsze informacje o kofeinie, teinie oraz o innych jej odmianach i sprawdź, czy na pewno wiesz już wszystko o tej wyjątkowej substancji!

Kofeina – właściwości kofeiny  i jej zastosowanie. Jak działa kofeina?

Kofeina jest organicznym związkiem chemicznym, pozyskiwanym z surowców roślinnych (między innymi z ziaren kawowca, ziaren kakaowca czy z guarany). Zalicza się ją do grupy alkaloidów purynowych (zasadowych związków organicznych), a także do środków psychoaktywnych z grupy stymulantów - czyli substancji wpływających pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy (co powiązane jest z działaniem antagonistycznym do receptorów adenozynowych oraz z następstwami tego mechanizmu - w tym z wzmaganiem wydzielania neuroprzekaźników, takich jak dopamina, serotonina i inne).

 

Zastosowanie kofeiny jest bardzo szerokie - oczywiście występuje naturalnie w kawie, herbacie (o tym zagadnieniu piszemy więcej w dalszej części tekstu), a także w niektórych mieszankach ziół do zaparzania (uwzględniających zioła ją zawierające). Oprócz tego kofeinę dodaje się do napojów typu cola oraz do napojów energetycznych. Na rynku dostępne są także leki i suplementy z tym składnikiem aktywnym (caffeine), których działanie może być ukierunkowane na łagodzenie migrenowych bólów głowy, na pobudzenie i zniesienie uczucia senności i znużenia, na poprawę sprawności umysłowej i podniesienie poziomu skupienia. Kofeina jest również obecna w lekach stosowanych pomocniczo w terapii zatruć alkoholem, przy niedociśnieniu, a niekiedy nawet w przebiegu astmy.

Jak kofeina wpływa na ludzki organizm? Oto kilka przykładowych obszarów, w których możemy odczuć jej działanie:

• kofeina zdecydowanie zwiększa aktywność ośrodkowego układu nerwowego, przez co po kilkudziesięciu minutach od jej spożycia (od 30 do 40 minut) odczuwamy pobudzenie, zmniejszenie ewentualnej senności, lepszy poziom skupienia i koncentracji czy zwiększoną efektywność procesów pamięciowych oraz myślowych. Z tego względu napoje i preparaty z kofeiną są często stosowane przez studentów, osoby pracujące umysłowo, kierowców prowadzących samochody na długich trasach czy przez pracowników zmianowych. Co ciekawe, wchłanianie kofeiny do krwiobiegu następuje już w jamie ustnej, dlatego najszybsze jej działanie odczują osoby stosujące preparaty z kofeiną w formie pastylek do ssania lub gum do żucia;
• kofeina może nieznacznie podnosić ciśnienie, jednak efekt ten zanika miarę upływu czasu - przy regularnym spożywaniu kofeiny rozwija się tolerancja, a w dłuższej perspektywie mówi się nawet o zmniejszeniu ryzyka rozwoju nadciśnienia u pacjentów regularnie pijących kawę;
• kofeina przyjmowana pod postacią kawy lub herbaty czy yerba mate (a więc w formułach naturalnych) to doskonały sposób na walkę z wolnymi rodnikami, przyczyniającymi się do inicjowania i postępu starzenia się komórek. Dzieje się tak za sprawą dostarczania do organizmu dawki antyoksydantów, obecnych w kawie i herbacie;
• wiele badań wskazuje na ochronne właściwości kofeiny wobec komórek układu nerwowego i komórek mózgu. Podejrzewa się, że regularne jej spożywanie ma swój udział w zapobieganiu chorobie Alzheimera i demencji oraz innych schorzeń przebiegających z objawami otępienia.

Oczywiście wymienione powyżej efekty przyjmowania kofeiny nie wyczerpują całego katalogu jej działań. Przykładowo kawa, jako naturalne źródło kofeiny, polecana jest osobom planującym redukcję masy ciała, z uwagi na pozytywny wpływ na metabolizm oraz na gospodarkę węglowodanową w organizmie. Omawiana substancja znajduje także zastosowanie w środkach przeciwbólowych stosowanych w leczeniu migren, jako wsparcie terapii zatruć alkoholowych czy zatrucia atropiną oraz - pomocniczo - w leczeniu astmy i wielu innych obszarach medycyny. Wiele badań wskazuje również na profilaktyczne działanie kofeiny wobec rozwoju nowotworów - w tym zwłaszcza nowotworów przewodu pokarmowego.

Teina i kofeina - czym się różnią? Pod jaką postacią najlepiej stosować kofeinę?

Mimo, iż wiele osób sądzi, że teina i kofeina to dwie różne substancje (które możemy znaleźć kolejno w herbacie oraz kawie), to tak naprawdę oba te określenia dotyczą właśnie kofeiny. Różnicują jedynie informacje o jej pochodzeniu. I tak:

• teina to kofeina zawarta w herbacie;
• guaranina to kofeina pochodząca z guarany;
• mateina to kofeina pochodząca z yerba mate.

Warto tutaj dodać, że subiektywne odczucia co do właściwości pobudzających kawy, herbaty czy yerba mate zależą od wielu czynników, dlatego faktycznie poszczególne osoby mogą czuć różnice w działaniu wymienionych napojów. Ich efekt wywierany na organizm będzie zmieniał się w zależności od przyjętej dawki kofeiny, od wypełnienia żołądka, obecności lub braku zaburzeń wchłaniania, od sposobu i długości parzenia poszczególnych napojów, a także od rodzaju produktu w obrębie jednego gatunku (niektóre odmiany kawy mają większe stężenie kofeiny, niż inne - to samo dotyczy odmian herbat).

Kofeina – przeciwwskazania. Kiedy nie można spożywać kofeiny?

Wbrew pozorom, nie ma konkretnych przeciwwskazań czy okoliczności zmuszających pacjenta do całkowitej rezygnacji z kofeiny - zwłaszcza tej przyjmowanej pod postacią kawy czy herbaty. Istnieją jednak osoby, które powinny ograniczyć jej podaż w diecie. Wśród tych grup można wyróżnić m.in:

• kobiety w ciąży (które nie powinny przekraczać dawki 200 mg kofeiny dziennie, przy czym WHO mówi nawet o 300 mg - odpowiada to ilości od 1 do 2 filiżanek kawy);
• osoby cierpiące na nadciśnienie czy choroby serca (dawka dzienna kofeiny powinna być wówczas ustalona z lekarzem prowadzącym);
• osoby zmagające się z zaburzeniami lękowymi (kawa może zwiększać poczucie lęku, nerwowości, napięcia);
• osoby przyjmujące pewne grupy leków - w tym leki wpływające na zwiotczenie mięśni, na podniesienie ciśnienia tętniczego krwi i niektóre leki przeciwdepresyjne (w tych sytuacjach również konieczna jest konsultacja z lekarzem);
• osoby mające problem z nietrzymaniem moczu (z uwagi na moczopędne działanie kofeiny);
• pacjenci z zespołem jelita drażliwego czy innymi chorobami układu pokarmowego, u których nadmiar kofeiny mógłby doprowadzić do bólu brzucha, epizodów biegunkowych i innych dolegliwości.

Kofeinę z ostrożnością warto stosować u osób cierpiących na cukrzycę. Z jednej strony wiadomo, że jej włączenie do diety przed zachorowaniem (lub u kobiet, które przebyły cukrzycę ciążową) zmniejsza ryzyko zapadnięcia na wspomnianą chorobę. Z drugiej strony jednak kofeina wpływa na proces metabolizmu glukozy, glatego przed włączeniem do diety preparatów z kofeiną należy skonsultować się z diabetologiem prowadzącym leczenie danego pacjenta.

Przedawkowanie kofeiny - czy jest możliwe?

Przedawkowanie kofeiny jest jak najbardziej możliwe, choć w praktyce zdarza się niezwykle rzadko (i prawie nigdy w związku z wypiciem zbyt dużej ilości kawy lub herbaty). Dawka śmiertelna dla człowieka wynosi około 10 gramów czystej kofeiny (co odpowiada około 50 filiżankom kawy). Objawy przedawkowania mogą jednak pojawić się u wrażliwych na tę substancję osób już po spożyciu 0,6-0,8 grama kofeiny. Wśród nich wyróżnia się między innymi problemy żołądkowe (w tym ból brzucha, biegunki i wymioty), rozdrażnienie i silne pobudzenie psychoruchowe, zwiększenie diurezy (produkcji i oddawania moczu), odwodnienie, ogólne osłabienie organizmu czy kołatanie serca. W cięższych przypadkach przedawkowania może dojść do arytmii serca, a nawet do paraliżu ośrodka oddechowego.

Przy przedstawianiu skutków przedawkowania omawianej substancji należy jednak pamiętać, że większość osób bardzo dobrze toleruje duże ilości kofeiny (nawet 400 mg dziennie), bez zaobserwowania negatywnego wpływu na samopoczucie psychiczne i fizyczne.

 

Źródła:

1. Z. Zdrojewicz, K. Grześkowiak, M. Łukasiewicz, Czy picie kawy jest zdrowe? [w:] Borgis - Medycyna Rodzinna3/2016
2. Dr n. med. D. Wnęk, Prozdrowotne właściwości kawy [w:] Medycyna Praktyczna, 08.04.2019
3. Dr n. przyr. H. Matsumoto, Napoje energetyczne - fakty i mity [w:] Psychiatria po Dyplomie 05/2014
4. S. Surma, M. Romańczyk, J. Fojcik, M. Krzystanek, Kawa - lekarstwo, używka i narkotyk [w:] Psychiatria 2020, tom 17, nr 4
5. M. Pelczyńska, P. Bogdański, Prozdrowotne właściwości kawy [w:] Varia Medica 2019, tom 3, nr 4
6. Dr n. Med. S. Murawiec, Kawa - długoterminowa inwestycja w nasze zdrowie? [w:] Forum Medycyny Rodzinnej 2019, tom 13, nr 5
7. A. Barczak, Czy i jak picie kawy zapobiega rozwinięciu otępienia? [w:] Forum Medycyny Rodzinnej 2020, tom 14, nr 3