Antybiotykooporność - czym jest światowe zagrożenie w postaci oporności bakterii na działanie antybiotyków?

Antybiotykooporność - realne zagrożenie dla zdrowia publicznego w XXI wieku. Jak bakterie zyskują oporność na antybiotyki i wykształcają lekooporność?

W ostatnich latach coraz częściej mówi się i słyszy o zjawisku antybiotykooporności - i nic w tym dziwnego. To problem, który z roku na rok przybiera na sile i ma swoje konsekwencje w postaci rosnącej liczby zgonów spowodowanych wykształceniem przez konkretne bakterie oporności na działanie antybiotyków. Do intensyfikacji tego zjawiska przyczynia się wiele czynników, natomiast wśród nich najczęściej wymienia się nieprawidłowe i nadmiarowe stosowanie antybiotyków. W jakich okolicznościach leki z tej kategorii powinny być zażywane, a w jakich absolutnie powinno się z nich zrezygnować? Jak prezentują się światowe i europejskie statystyki dotyczące wpływu antybiotykooporności na zdrowie publiczne? Poznaj najważniejsze przyczyny omawianego zjawiska i sprawdź, jak samodzielnie można się przed nim chronić.

Antybiotykoterapia - co to takiego? Wskazania w przypadku infekcji bakteryjnych i bezzasadność stosowania w infekcjach wirusowych.

Antybiotyki są lekami, które stosuje się w zwalczaniu chorób bakteryjnych (powodowanych przez zakażenie organizmu bakteriami). Mechanizm oddziaływania tych substancji może opierać się na działaniu bakteriostatycznym (a więc uniemożliwiającym wzrost i rozmnażanie się patologicznych komórek) lub na działaniu bakteriobójczym (niwelującym komórki bakterii). Najbardziej znane i najpowszechniej stosowane antybiotyki należą do grupy penicylin. Więcej informacji o działaniu antybiotyków znajduje się w artykule Antybiotykoterapia - czym są antybiotyki, zasady racjonalnej antybiotykoterapii. Kiedy poradzić się farmaceuty?.

Tak, jak zostało to wspomniane - wskazaniem do wdrożenia antybiotykoterapii jest zakażenie bakteryjne. Najlepszym rozwiązaniem jest wykonanie badań diagnostycznych, które wykazują, jaka konkretnie bakteria spowodowała rozwój choroby. Wówczas lekarz jest w stanie dobrać antybiotyk, który będzie najskuteczniejszy w walce z tym konkretnym patogenem. Takie leczenie określa się mianem leczenia celowanego.

W związku z powyższym, przyjmowanie antybiotyków w przebiegu infekcji wirusowych (a nie spowodowanych przez zakażenie bakteriami) jest całkowicie bezzasadne - postępowanie to nie wyleczy choroby i nie złagodzi objawów, natomiast może negatywnie wpłynąć na mikrobiotę jelitową pacjenta oraz przyczynia się do zjawiska omawianego w niniejszym artykule - a więc do postępu antybiotykooporności.

Nadużywanie antybiotyków w Polsce i na świecie według ekspertów. Od 5 mln ofiar antybiotykooporności w 2019 roku do 10 mln ludzi zagrożonych w 2050 roku

Niestety, statystyki dotyczące wzrostu poziomu antybiotykooporności - zarówno w Europie, jak i na świecie - są naprawdę niepokojące. Przede wszystkim szacuje się, że od 2000 do 2015 roku, ogólnoświatowe stosowanie leków z grupy antybiotyków wzrosło aż o 65% (co istotne, Polska jest w czołówce krajów Europy, w których antybiotyki przepisuje się i zażywa w sposób nadmiarowy). Światowa Organizacja Zdrowia (WHO - World Health Organization) podaje, że rocznie oporność bakterii na antybiotyki przyczynia się około do 75 000 zgonów pacjentów (w Polsce śmiertelność z tego samego powodu szacuje się na 2200 zgonów rocznie), natomiast już w 2019 roku danete drastycznie wzrosły - oszacowano, że w 2019 roku antybiotykooporność przyczyniała się do zgonu 5 milionów pacjentów na całym świecie!

Na podstawie obecnych danych oraz predykcji na przyszłość WHO szacuje, że w 2050 roku oporność na antybiotyki może przyczynić się do śmierci aż 10 milionów ludzi na świecie. Jakie działania doprowadzają do takiego rozwoju sytuacji?

Przyczyny powstania bakterii opornych na penicylinę i inne antybiotyki. Obniżenie skuteczności antybiotyków jako problem w ochronie zdrowia

W poprzednim akapicie wspomniano, że światowe zastosowanie antybiotyków wzrosło aż o 65% w ciągu zaledwie kilku lat. Statystyka ta doskonale obrazuje przyczyny wzrostu oporności bakterii na omawiane leki lub też całkowitego uodpornienia się patogenów na działanie antybiotyków - w tym tych najpopularniejszych i najszerzej stosowanych, jak penicyliny. Jakie działania konkretnie przyczyniają się do wzrostu antybiotykooporności?

• nadmierne stosowanie antybiotyków przez pacjentów - w tym zwłaszcza zbyt częste lub też zbyt długie zażywanie takich leków. Oczywiście w części jest za to odpowiedzialny personel medyczny, przepisujący antybiotyki na „życzenie” pacjenta. Takie sytuacje (stawianie wymagań przez chorego i uleganie im przez medyka) absolutnie nie powinny mieć miejsca;
• stosowanie antybiotykoterapii niezgodnie z zaleceniami lekarza - w praktyce oznacza to samowolne przedłużanie farmakoterapii, zażywanie mniejszych czy większych dawek lub przyjmowanie antybiotyku krócej, niż zostało to zalecone;
• wymienianie się, przekazywanie, pożyczanie niedokończonych antybiotyków między pacjentami. Leki z tej grupy nie mogą być stosowane wyłącznie z przepisu lekarza, u konkretnej osoby - członkowie rodziny czy znajomi nie powinni przyjmować przekazywanych sobie wzajemnie leków (nawet, jeśli prezentują w danym momencie podobne objawy);
• przyjmowanie dużych ilości antybiotyków w pożywieniu - za ten aspekt odpowiedzialni są niestety producenci żywności (zwłaszcza żywności pochodzenia zwierzęcego), którzy w sposób nadmiarowy stosują antybiotyki w hodowlach.

Warto tutaj dodać, że, po części, do wzrostu oporności bakterii na antybiotyki może przyczyniać się również brak lub niedostateczne przestrzeganie zasad higieny - w tym w placówkach oświatowych, placówkach użyteczności publicznej, a także w obiektach medycznych i opiekuńczych (szpitale, przychodnie, domy pomocy, zakłady lecznicze i inne).

Nadużywanie antybiotyków może zwiększać ryzyko wystąpienia chorób przewlekłych, zaburzeń mikrobioty jelitowej (dysbioza) i innych dolegliwości

Powszechne nadużywanie antybiotyków przyczynia się nie tylko do ogólnego wzrostu antybiotykooporności, będącej zagrożeniem dla zdrowia populacyjnego, ale również do wystąpienia negatywnych konsekwencji zdrowotnych u samych pacjentów. Przede wszystkim u osób nadmiarowo przyjmujących omawiany rodzaj leków może dojść do zaburzeń funkcjonowania układu pokarmowego. Wynika to z destrukcyjnego działania antybiotyków na mikrobiotę jelitową pacjentów, co jednocześnie przekłada się na zwiększenie ryzyka i częstotliwości występowania wzdęć, a także nudności i wymiotów, biegunek oraz uporczywych, bolesnych zaparć.

Ponadto niszczenie mikrobioty jelitowej przyczynia się także do obniżenia odporności organizmu na kontakt z patogenami. Dodatkowo mówi się o korelacji nadużywania antybiotyków (zwłaszcza w dzieciństwie) ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia astmy, chorób alergicznych oraz innych chorób autoimmunologicznych i o podłożu zapalnym czy też otyłości.

Profilaktyka problemu antybiotykooporności: stosowanie antybiotyków zgodnie z zaleceniami w leczeniu zakażeń bakteryjnych (a nie spowodowanych przez wirusy), szczepienia ochronne pacjentów i inne

Do metod służących profilaktyce antybiotykooporności zalicza się:

• stosowanie przez pacjentów antybiotyków dokładnie tak, jak zalecił to lekarz - a więc przyjmowanie leków przez właściwy czas, we właściwych dawkach;
• zaniechanie praktyki przekazywania niezużytych antybiotyków znajomym i/lub członkom rodziny;
• zaniechanie praktyki zużywania wcześniej przepisanych przez lekarza antybiotyków, ale niewykorzystanych w przeszłości do samodzielnego leczenia aktualnych dolegliwości;
• uczulanie pacjentów przez lekarzy na najważniejsze zasady stosowania antybiotykoterapii. Idealną okazją do działań edukacyjnych może być Światowy Tydzień Wiedzy o Antybiotykach, przypadający co roku w listopadzie;
• skrupulatne przestrzeganie zasad higieny i profilaktyki zakażeń (zarówno wirusami, jak i bakteriami): częste mycie rąk (zwłaszcza w sytuacjach „toaletowych”), spożywanie wody i jedzenia ze sprawdzonych źródeł, rezygnacja z dzielenia się z innymi osobami akcesoriami higieny osobistej (ręczniki, szczoteczki do zębów, szczotki do włosów i inne);
• poddawanie się zalecanym szczepieniom ochronnym, zgodnie z wyznaczonymi terminami i harmonogramem.

Do walki z problemem wzrostu liczby bakterii opornych na działanie antybiotyków (i ogólnie - z patogenami zyskującymi oporność na środki przeciwdrobnoustrojowe) powinien zaangażować się cały system ochrony zdrowia oraz światowe rządy, mające wpływ na funkcjonowanie tego systemu. Mowa tu jednak nie tylko o nowych przepisach i regulacjach w kontekście stosowania antybiotyków do leczenia ludzi, ale również używania antybiotyków w hodowli zwierząt. Większe regulacje w tym zakresie również są niezbędne do obniżenia poziomu przyjmowania antybiotyków przez ludzi, wraz z produktami odzwierzęcymi.

Źródła:

1. Narodowy Fundusz Zdrowia, Ministerstwo Zdrowia, Środa z profilaktyką - antybiotykooporność [w:] nfz.gov.pl, dostęp: 02.01.2025
2. Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Lubartowie, Antybiotykooporność - czym jest? [w:] www.gov.pl, dostęp: 02.01.2025
3. M. Babicki, E. Kuchar, S. Poletajew, J. Woroń, A. Fal, Antybiotykooporność - skąd przybywamy i dokąd idziemy[w:] Lekarz POZ 5/2004
4. Odporność bakterii na antybiotyki [w:] Interna - Mały Podręcznik Medycyny Praktycznej online, dostęp: 02.01.2025
5. Z. Wojtasiński, PAP, Odkrycie, które może pomóc w walce z antybiotykoopornością [w:] Medycyna Praktyczna, 11.05.2023
6. E. Mazur, S. Klag, Mechanizmy lekooporności bakterii [w:] Borgis - Medycyna Rodzinna 6/2004
7. Prof. dr hab. n. med. K. Dzierżanowska-Fangrat, Antybiotykooporność - czy już za późno na walkę? [w:] Pediatria po Dyplomie 03/2022
8. Prof. dr hab. n. med. A. M. Fal, dr hab. n. med. E. Kuchar, dr hab. n. med. A. Mastalerz-Migas, dr n. med. M. Zaremba, dr hab. n. med. S. Poletajew, dr hab. n. med. P. Rzymski, Nadużywanie antybiotyków - wpływ na ich skuteczność oraz odporność organizmu u rozwój chorób przewlekłych [w:] Medical Tribune 04/2023