ADHD u dorosłych (zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi) - jak wyglądają objawy, jak przebiega proces diagnozy, leczenie i terapia?

ADHD u dorosłych - przyczyny, objawy, leczenie

Jeszcze do niedawna temat ADHD u dorosłych - czyli zespołu nadpobudliwości ruchowej z deficytem uwagi - nie funkcjonował w ogólnej przestrzeni dyskusyjnej. Obecnie ten stan rzeczy się zmienia - dorośli, który nie zostali zdiagnozowani poprawnie w dzieciństwie lub w czasach młodości, przychodzą do gabinetów psychoterapeutów lub psychiatrów z nierozwiązanymi problemami - w tym z przewlekłą depresją, która nie reaguje na leczenie. W wielu przypadkach okazuje się, że po wykonaniu pełnej diagnostyki, dorosły cierpi na pewne zaburzenia neurorozwojowe. Rozpoznaje się u nich spektrum autyzmu czy właśnie objawy ADHD. W jaki sposób przebiega taka diagnostyka? Do kogo się zgłosić, jeśli podejrzewamy u siebie zespół nadpobudliwości psychoruchowej, ale w dzieciństwie nie otrzymaliśmy takiego rozpoznania? Czy ADHD u dorosłych można leczyć?

Czy ADHD występuje u dorosłych?

ADHD, czyli zespół nadpobudliwości ruchowej (który może być diagnozowany wraz z deficytem uwagi lub też z brakiem koncentracji uwagi) jest jednym z zaburzeń neurorozwojowych, zaliczanych do hiperkinetycznych zaburzeń psychicznych. Do niedawna w opinii społecznej pokutował mit, jakoby z ADHD dziecko miało wyrastać. Niestety, to nieprawda - zaburzenia neurorozwojowe to zmiany w mózgu, skutkujące jednocześnie nieprawidłowościami w jego funkcjonowaniu. W praktyce oznacza to również, że ADHD nie można całkowicie wyleczyć.

Czy ADHD występuje więc u dorosłych? Zdecydowanie tak. Diagnozowane jest u pacjentów, u których w dzieciństwie pominięto jakiekolwiek rozpoznanie (na przykład z uwagi na zjawisko maskowania objawów - czyli wykształcenia u dziecka schematów kompensacyjnych, które jednocześnie wyczerpywały je psychicznie, ale pozwalały funkcjonować w społeczeństwie wedle ogólnie przyjętych norm). Czasem nierozpoznane i nieleczone ADHD objawia się u dorosłych innymi chorobami psychicznym - rozwojem depresji czy zaburzeń lękowych.

Przyczyny występowania ADHD u osób dorosłych

Zespół nadpobudliwości ruchowej z deficytem uwagi lub z brakiem koncentracji uwagi ma podłoże genetyczne i biologiczne, natomiast czynniki środowiskowe mogą nasilać utrudniające życie i funkcjonowanie objawy. Do tej pory nie rozpoznano bezpośrednich przyczyn ADHD, natomiast wiadomo, że zaburzenie to występuje częściej u pacjentów, którzy:

• mieli w rodzinie przypadki osób ze zdiagnozowanym ADHD;
• podczas porodu doznali obrażeń lub niedotlenienia;
• mają stwierdzony zespół łamliwego chromosomu X;
• doznali podczas porodu, w niemowlęctwie lub wczesnym dzieciństwie uszkodzeń centralnego układu nerwowego.

Oczywiście badania nad odnalezieniem bezpośredniej przyczyny ADHD nadal trwają. Warto dodać, że wyszczególniono również czynniki środowiskowe, sprzyjające pogłębianiu się objawów zaburzenia lub wręcz przeciwnie - ich maskowaniu, prowadzącym do wyczerpania psychicznego. Wśród nich wyróżnia się między innymi dorastanie w otoczeniu przemocowym, pod opieką osób nadużywających alkoholu lub narkotyków, bez udzielania dziecku pomocy i wsparcia.

Objawy ADHD u dorosłych - obraz kliniczny ADHD

Objawy ADHD u dorosłych różnią się nieco od tych u dzieci. Przede wszystkim - dorośli bez diagnozy wciąż próbują się maskować, odczuwając poczucie winy związane z niewypełnianiem zobowiązań, niemożnością poradzenia sobie z wyzwaniami, a także z innymi symptomami nieleczonego ADHD. Niemniej, wśród najbardziej charakterystycznych objawów wyróżnia się:

• tworzenie wielu krótko- i długoterminowych planów, a jednocześnie szybkie ich porzucanie na rzecz kolejnego wyzwania;
• posiadanie wielu rodzajów zainteresowań i hobby, które pacjent zmienia „jak rękawiczki”;
• tak zwane „hiperfocusy” - czyli długie momenty pełnego skupienia na danej czynności, przeplatane innymi okresami charakteryzującymi się niemożnością skupienia;
• odkładanie ważnych czynności na ostatnią chwilę i w związku z tym wykształcenie umiejętności efektywnej pracy pod presją czasu;
• poczucie winy, występowanie lęków i depresji powiązane z nieumiejętnością uporządkowania swojego otoczenia, kalendarza i zadań;
• wahania nastrojów, impulsywność w działaniu, zrywanie znajomości bez powodu, trudności w utrzymywaniu wieloletnich, stałych relacji (zarówno przyjacielskich, jak i partnerskich);
• trudności z dostosowywaniem się do zmiany sytuacji, planów, projektów;
• nadużywanie alkoholu, uzależnienie od substancji psychoaktywnych, tendencje do nadmiernego konsumpcjonizmu (zakupoholizm).

Tak, jak zostało to już wspomniane - osoby z ADHD bardzo często ulegają kryzysowi psychicznemu lub załamaniom i w związku z tym rozpoznawana jest u nich depresja, na której leczenie nie reagują. Wynika to z faktu, że leki pierwszego rzutu oddziałują na receptory serotoniny, natomiast pacjenci z zespołem nadpobudliwości ruchowej mają problem z gospodarką innych neuroprzekaźników - w tym dopaminy i noradrenaliny.

Diagnoza ADHD - jak wygląda w wieku dorosłym?

Do diagnostyki pacjentów z ADHD - zarówno u dorosłych, jak i u dzieci - służą różne narzędzia psychologiczne - testy, kwestionariusze i inne. Niemniej kompleksowa diagnostyka zazwyczaj uwzględnia pogłębiony wywiad psychologiczny z pacjentem, dotyczący trudności w dorosłym życiu oraz objawów, jakie dana osoba zapamiętała z dzieciństwa.

Bazą w większości procesów diagnostycznych w kierunku rozpoznania ADHD jest przeprowadzenie z pacjentem wywiadu w oparciu o test przesiewowy DIVA-5. To standaryzowany zbiór pytań, jakie psycholog zadaje w celu ustalenia konkretnych objawów. Co istotne - najlepiej byłoby, gdyby w tej rozmowie uczestniczyła osoba znająca i pamiętająca pacjenta z dzieciństwa (rodzic, opiekun, przyjaciel, inny członek rodziny) - choć oczywiście nie jest to konieczne dla pełnego rozpoznania zaburzenia.

Oprócz testu DIVA-5 psychologowie posługują się również innymi narzędziami - w tym kwestionariuszem MMPI pomagającym chociażby różnicować ADHD z zaburzeniami osobowości czy też testem MOXO, sprawdzającym deficyty uwagi u danej osoby. Należy pamiętać jednak o tym, że są to jedynie testy uzupełniające - diagnosta uzyskuje kluczowe informacje podczas wywiadu i po przeprowadzeniu badania DIVA-5.

Po całym procesie rozpoznania, psycholog wydaje opinię zawierającą stwierdzenie o podstawach do diagnozy ADHD lub o braku takich przesłanek (ewentualnie ze wskazaniem innych możliwych przyczyn trudności pojawiających się u pacjenta). Zaświadczenie o diagnozie można uzyskać natomiast po wizycie u psychiatry, który wydaje je na podstawie własnego wywiadu oraz informacji uzyskanych z opinii psychologicznej.

Leczenie ADHD u dorosłych - farmakoterapia

Leczenie ADHD u dorosłych - podobnie jak u dzieci - może odbywać się za pomocą leków stymulujących (psychostymulujących) dostępnych na receptę. Przepisuje je lekarz psychiatra. Obecnie na rynku dostępnych jest kilka preparatów, różniących się od siebie czasem uwalniania substancji czynnej oraz dawkami. Zazwyczaj psychiatra zaleca osobie rozpoczynającej leczenie ADHD przyjmowanie najmniejszych możliwych dawek oraz - w razie potrzeby - ich stopniowe zwiększanie. Leki te nie uzależniają i mają dość krótki czas półtrwania w organizmie. Ponadto nie trzeba brać ich regularnie i ciągle - mogą być po prostu wsparciem w sytuacjach, w których pacjent odczuwa największe trudności ze skupieniem uwagi.

Wyzwaniem może być również farmakoterapia u osób z ADHD cierpiących na depresję. Wspominaliśmy już powyżej, że preparaty działające na receptory serotoninowe nie do końca sprawdzają się u pacjentów z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej. W takiej sytuacji psychiatra dobiera leki wpływające na inne neuroprzekaźniki - oczywiście w porozumieniu z pacjentem.

Wsparcie dorosłych z ADHD - psychoedukacja i terapia pomagają utrzymywać objawy u dorosłych w ryzach

Nieocenionym wsparciem dla dorosłych z ADHD jest psychoterapia oraz psychoedukacja. Regularne spotkania z psychologiem lub psychoterapeutą specjalizującymi się w pracy z osobami z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej są zazwyczaj skupione na zidentyfikowaniu obszarów, w których pacjent odczuwa życiowe trudności oraz na rozwiązywaniu problemów dotyczących tych obszarów. Komunikacja podczas terapii ADHD jest empatyczna i zorientowana na redukcję poczucia winy u pacjenta, który przez całe życie postrzegał siebie jako osobę leniwą, niezorganizowaną i przypisywał sobie inne, negatywne cechy.

Psychoedukacja (prowadzona najczęściej przez terapeutę) jest z kolei nastawiona na akceptację niektórych cech osobowości pacjenta, lepsze ich poznanie, a także na naukę radzenia sobie z nimi w codzienności. Dobrym pomysłem jest uczestnictwo w spotkaniach psychoedukacyjnych wraz z członkami rodziny czy partnerem, którzy też mogą wesprzeć pacjenta w jego zmaganiach z symptomami ADHD. Zarówno terapia dorosłych cierpiących na ADHD, jak i farmakoterapia pozwala znacząco polepszyć jakość życia pacjenta i zredukować lub wyeliminować główne objawy - w tym powszechne w dorosłości zaburzenia koncentracji uwagi.

Źródła:

1. Lek. P. Brudkiewicz, Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) u dorosłych [w:] Medycyna Praktyczna, 05.05.2021
2. Mgr M. Siwek-Szlósarczyk, Terapia poznawczo-behawioralna dorosłych osób z ADHD [w:] Medycyna Praktyczna, 11.07.2023
3. R. H. Weisler, MD, D. W. Goodman, MD, Ocena i rozpoznawanie ADHD u dorosłych: wyzwania kliniczne i możliwości poprawy opieki nad chorymi [w:] Psychiatria po Dyplomie 2009, tom 6, nr 2
4. D. W. Goodman, MD, ADHD u dorosłych: aktualizacja dla klinicystów dotycząca rozpoznania i oceny [w:] Psychiatria po Dyplomie 2010, tom 7, nr 2