Tabletka „dzień po” czyli antykoncepcja awaryjna - czym jest, jak działa i w jaki sposób uzyskać receptę?

Antykoncepcja awaryjna (inaczej określana również jako antykoncepcja „po stosunku” czy antykoncepcja postkoitalna) to sposób na uniknięcie niechcianej ciąży poprzez zapobiegnięcie zapłodnieniu - a więc połączeniu się plemnika z komórką jajową w układzie rozrodczym kobiety. Pigułka „dzień po” - bo tak właśnie określa się potocznie antykoncepcję awaryjną - może być stosowana po niezabezpieczonym stosunku lub wtedy, gdy mamy podejrzenie, że zastosowane przez nas środki przeciwdziałające ciąży zawiodły. Preparat ten występuje na rynku w różnych rodzajach, a w Polsce można uzyskać go wyłącznie na receptę. Należy również zaznaczyć, że antykoncepcja „po stosunku” to nie to samo, co środki poronne - wpływ tych preparatów na proces zapłodnienia jest zupełnie inny i nie można ich ze sobą utożsamiać. Jak działa tabletka „dzień po”? Czy jej stosowanie jest bezpieczne? Jaka jest skuteczność takiego rozwiązania i kiedy można z niego skorzystać? Sprawdź, jak przyjmować tabletkę „dzień po” i w jaki sposób uzyskać na nią receptę!

Jak działa tabletka „dzień po”?

To, jak działa tabletka „dzień po” zależy przede wszystkim od zawartej w niej substancji czynnej. Różne rodzaje antykoncepcji awaryjnej mają ponadto różny czas działania i różny schemat dawkowania - warto więc każdorazowo przed przyjęciem tego preparatu skonsultować się z lekarzem, który wytłumaczy i objaśni zasady działania przepisywanej antykoncepcji po stosunku w taki sposób, by uzyskać jak największą skuteczność zastosowania danej metody. W Polsce będą to dwa najpopularniejsze obecnie preparaty: EllaOne oraz Escapelle. Jaka jest ich charakterystyka?

• Działanie tabletki „dzień po” o nazwie Escapelle opiera się na lewonorgestrelu (syntetycznym analogu dla progesteronu), który przede wszystkim zatrzymuje lub opóźnia owulację - jeśli do niej nie doszło - poprzez zahamowanie wydzielania lutropiny (hormonu luteinizującego). W internecie można znaleźć informacje dotyczące tego, że skuteczność tabletki „dzień po” bazuje także na zagęszczeniu śluzu szyjkowego (utrudniającego dotarcie plemników do komórki jajowej) oraz na zapobieganiu zagnieżdżenia się komórki jajowej w endometrium, natomiast najnowsze badania oraz zbiorcze analizy innych badań nie potwierdzają takiej prawidłowości. W związku z powyższym, Międzynarodowa Federacja Ginekologów i Położników postuluje usuwanie takich informacji - także ze starych ulotek preparatów antykoncepcji awaryjnej zawierającej lewonorgestrel.
• Z kolei działanie tabletki „dzień po” o nazwie EllaOne opiera się na substancji zwanej octanem uliprystalu. Substancja ta także hamuje lub opóźnia owulację (jeśli do niej nie doszło), przy czym - w odróżnieniu od wspomnianej powyżej Escapelle zawierającej lewonorgestrel - EllaOne, po prawidłowym zastosowaniu, blokuje uwolnienie komórki jajowej także w momencie wzrastania poziomu lutropiny (hormonu luteinizującego), a nie jedynie przed fazą jego wzrostu. Lek wcale lub w znikomym stopniu wpływa na zdolność implantacji komórki jajowej w endometrium.

W ramach antykoncepcji „po stosunku” stosuje się także wkładki wewnątrzmaciczne z jonami miedzi. Ich aplikacja do 5 dni po zbliżeniu wykazuje działanie postkoitalne (zapobiegające ciąży) poprzez wywarcie toksycznego wpływu na plemniki oraz komórki jajowe. Jest skuteczna także wtedy, gdy doszło już do zapłodnienia, ale nie rozpoczął się jeszcze proces implantacji (zagnieżdżania się komórki jajowej połączonej z plemnikiem w endometrium macicy). Wkładka - po spełnieniu swojego zadania - może być utrzymywana w drogach rodnych kobiety jako metoda klasycznej antykoncepcji.

Środki poronne a antykoncepcja awaryjna - różnice

W mediach wiele grup utożsamia środki poronne z tabletkami „dzień po” - to jednak duży błąd merytoryczny, który prowadzi do tabuizacji dyskusji o antykoncepcji awaryjnej oraz do narastania niezgodnych z obecnym stanem wiedzy medycznej mitów. Środki poronne bowiem prowadzą do przerwania rozwijającej się ciąży, natomiast skuteczność tabletki „dzień po” opiera się na niedopuszczeniu do owulacji - co oznacza w praktyce, że do zapłodnienia w ogóle nie dochodzi. W badaniach dowiedziono, że przyjęcie antykoncepcji postkoitalnej nie ma wpływu na rozwijający się w macicy zarodek - ciąża więc utrzymuje się i postępuje prawidłowo.

Skuteczność tabletki „dzień po”. Kiedy należy ją przyjąć?

Skuteczność tabletki „dzień po” zależy przede wszystkim od czasu jej przyjęcia - im wcześniej zostanie podana, tym większa szansa, że nie dojdzie do zapłodnienia. I tak, dla poszczególnych rodzajów antykoncepcji awaryjnej, jest to:

• dla EllaOne - od 24 do 120 godzin po niezabezpieczonym stosunku. Skuteczność tej metody szacuje się na od 62 do 85%;
• dla Escapelle - od 24 do 72 godzin po niezabezpieczonym stosunku. Skuteczność tej metody szacuje się na około 74%.

Co ważne, jeśli po przyjęciu tabletki nastąpiły wymioty lub biegunka (które mogą wskazywać na ryzyko niewchłonięcia się substancji czynnej, a tym samym - na upośledzenie jej działania), należy natychmiast przyjąć kolejną dawkę leku, by zapewnić sobie skuteczną ochronę przed niechcianą ciążą.

Antykoncepcja awaryjna - przeciwwskazania i skutki uboczne

Obecnie za istotne przeciwwskazanie do podania pacjentce tabletki „dzień po” uznaje się jedynie rozwijającą się ciążę - dodatkowo warto zaznaczyć, że przeciwwskazania wykluczające kobietę ze stosowania doustnej antykoncepcji hormonalnej (takie jak problemy z krzepliwością, potwierdzenie zakrzepicy) nie są jednoczesnym przeciwwskazaniem do jednorazowego przyjęcia antykoncepcji awaryjnej. Należy wspomnieć, że po zażyciu tabletki „dzień po” zaleca się przerwę w karmieniu piersią na co najmniej 36 godzin.

Skutki uboczne po zastosowaniu pigułki „dzień po” mają charakter przemijający i łagodny - lek jest więc bezpieczny do stosowania i szeroko przebadany. Najczęściej wśród pacjentek obserwuje się zaburzenie pojedynczego cyklu miesiączkowego - tego, w którym została zażyta antykoncepcja awaryjne (niezależnie od tego, czy kobieta stosowała wcześniej klasyczną antykoncepcję hormonalną, czy też nie). Dodatkowo po zażyciu tabletki mogą pojawić się nudności, wymioty, bóle i zawroty głowy - należą one jednak do rzadkich działań niepożądanych.

Recepta na tabletkę „dzień po”

W Polsce do wykupienia antykoncepcji awaryjnej niezbędna jest recepta na tabletkę „dzień po”. Niestety, znacząco utrudnia to dostęp do tej formy zapobiegania ciąży, ponieważ uzyskanie takiej recepty wiąże się z koniecznością wizyty u lekarza, a także ze znalezieniem apteki, która taki lek wyda. Problemy pojawiają się także w związku z wdrożeniem tak zwanej klauzuli sumienia, która pozwala na odmowę wypisania recepty na tabletkę „dzień po” lekarzowi. W takiej sytuacji pacjentka powinna upomnieć się o wpisanie uzasadnienia odmowy do dokumentacji medycznej - zapis ten jest bowiem podstawą do wysuwania późniejszych roszczeń wobec lekarza.

W przypadku problemów z uzyskaniem recepty na tabletkę „dzień po” stacjonarnie - w gabinecie - można posiłkować się przychodniami online, których liczba i dostępność znacznie zwiększyły się po okresie pandemii koronawirusa. W takim przypadku - po konsultacji - pacjentka otrzymuje kod recepty poprzez e-mail i wiadomość SMS. Z uwagi na wymienione powyżej trudności, warto zaopatrzyć się w taką receptę i tabletkę wcześniej, by mieć do niej dostęp w momencie odbycia niezabezpieczonego stosunku, pęknięcia  prezerwatywy czy pominięcia dawki antykoncepcji hormonalnej, mogącego skutkować nieplanowaną ciążą.

Warto także wspomnieć na koniec o tym, że w polskim prawie, do wypisania recepty dla pacjentki poniżej 16 roku życia na jakikolwiek rodzaj antykoncepcji, niezbędna jest zgoda opiekuna prawnego. Jeśli kobieta osiągnie 16 rok życia, ale nie ukończyła jeszcze 18 lat - wówczas udzielenie zgody jest konieczne zarówno przez opiekuna prawnego, jak i ją samą. Po ukończeniu 18 lat kobieta może samodzielnie uzyskać potrzebną receptę.

Źródła:

• Zastosowanie lewonorgestrelu w antykoncepcji awaryjnej - rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, Ginekol Pol. 2/2012, 83 155-156
• Antykoncepcja awaryjna. Wytyczne postępowania klinicznego dla lekarzy położników i ginekologów [w:] ACOG Practice Bulletin, nr 112, maj 2010
• Antykoncepcja awaryjna - co powinien o niej wiedzieć personel medyczny? [w:] Puls Medycyny, 11.08.2020, dostęp: 25.05.2022