Krztusiec – przyczyny, pierwsze objawy, diagnostyka, powikłania, szczepienie na krztusiec (koklusz). Wzrost zachorowań na krztusiec u dzieci i dorosłych

Krztusiec (koklusz) - co to takiego? Wzrost zachorowań na krztusiec w Polsce i kwestia szczepionek

Krztusiec (określany również dawniej jako koklusz) to bakteryjna choroba zakaźna, atakująca układ oddechowy. W jej przebiegu najbardziej uciążliwym objawem jest kaszel - męczący, intensywny, trwający nierzadko przez wiele dni. Jeszcze do niedawna w Polsce odnotowywano regularne spadki zachorowań, natomiast w 2024 roku dane okazały się być naprawdę alarmujące - coraz więcej osób dorosłych i dzieci zapada na krztusiec, co jest powiązane przede wszystkim ze spadającą wyszczepialnością, ale również ze spadkiem zbiorowej odporności w wyniku pandemii COVID-19, podczas której większość osób nie miała kontaktu z bakterią. Jak rozpoznać krztusiec i jego objawy? W jaki sposób dochodzi do zarażenia i jak wygląda leczenie krztuśca?

Krztusiec – przyczyny zachorowań. Jakie jest źródło zakażenia?

Krztusiec należy do zakaźnych chorób układu oddechowego. Przyczyną krztuśca jest zakażenie gram-ujemną bakterią - a konkretnie pałeczką krztuśca (z łaciny - Bordetella pertussis). Do zarażenie dochodzi drogą kropelkową - a więc przez wdychanie aerozolu wydostającego się z ust czy nosa nosiciela (podczas ekspozycji na kaszel, kichanie, ale również w trakcie zwykłej rozmowy). Oprócz tego pacjent może zarazić się także poprzez bezpośredni kontakt z wydzieliną z nosa czy z plwociną chorego (dotyczy to na przykład rodziców opiekujących się dziećmi).

W Polsce liczba zachorowań na krztusiec stale i niepokojąco rośnie - podczas gdy w 2023 roku odnotowano 927 przypadków krztuśca, tak w okresie od stycznia do lipca 2024 roku na koklusz zapadło aż 8647 pacjentów - co daje nam kilkunastokrotny wzrost liczby chorych. Tak, jak zostało to wspomniane, medycy i specjaliści upatrują przyczyn takiego stanu rzeczy w obniżonej wyszczepialności (nie tylko na krztusiec, ale również na inne choroby), a także w „okienku” czasowym bez kontaktu z patogenem - a więc braku kontaktu z bakterią w dobie pandemii i, w konsekwencji - z obniżeniem zbiorowej odporności.

Objawy krztuśca - jak przebiega krztusiec?

Po wniknięciu pałeczki krztuśca do dróg oddechowych, wydziela ona specyficzną toksynę (tak zwaną toksynę krztuścową), która doprowadza niestety do martwicy nabłonka wyściełającego drogi oddechowe (a zwłaszcza tego znajdującego się w tchawicy). To z kolei przekłada się na upośledzenie procesu produkcji śluzu - staje się on bardzo lepki i gęsty, pobudzając jednocześnie znacząco odruch kaszlowy.

Objawy krztuśca różnią się od siebie w zależności od etapu postępu choroby. I tak:

• w I fazie krztuśca (faza nieżytowa, faza kataralna) chory prezentuje objawy grypopodobne, do których należą: niewysoka gorączka lub stan podgorączkowy, katar i ból gardła. U niektórych pacjentów obserwuje się także zapalenie spojówek. Pod koniec tej fazy u chorego pojawia się suchy kaszel - na początku występuje głównie w nocy, później przybiera formę napadową. Faza nieżytowa trwa od 1 do 2 tygodni;
• w II fazie krztuśca (faza napadowego kaszlu) obserwuje się u pacjentów napady specyficznego, przewlekłego kaszlu (charakterystycznego zwłaszcza u dzieci - u dorosłych kaszel przyjmuje nieswoistą formę). Napad objawia się długim kaszlem, w trakcie którego może wystąpić bezdech - dlatego na koniec dolegliwości pacjent zaciąga powietrze z charakterystycznym odgłosem krtaniowym (piskiem, świstem, "pianiem"). Towarzyszy temu odkrztuszenie gęstej plwociny, która - przy połknięciu - może spowodować wymioty. Ponieważ napad kosztuje pacjenta wiele wysiłku, na jego twarzy może pojawić się zaczerwienienie, a nawet zasinienie. Faza napadowego kaszlu może trwać od 4 do 10 tygodni;
• w III fazie krztuśca (faza zdrowienia) napady kaszlu stają się coraz rzadsze, krótsze i lżejsze. Okres ten może trwać nawet do kilku miesięcy, a w jego trakcie kaszel czasowo nasila się u wielu pacjentów na skutek ponownej infekcji i/lub wysiłku fizycznego.

Średnio wylęganie choroby (a więc okres od zakażenia do pojawienia się pierwszych objawów) trwa od 1 do 2 tygodni, niekiedy dochodząc do 20-21 dni.

Diagnostyka infekcji i leczenie krztuśca

Rozpoznanie krztuśca opiera się na wywiadzie z pacjentem, badaniu osłuchowym, a także na badaniu krwi (badanie przeciwciał przeciwko krztuścowi, wykorzystywane jedynie w konkretnych sytuacjach). Najczęściej diagnoza opiera się na badaniach wymazów pobranych z nosogardła pacjenta - są to testy molekularne (PCR) i/lub badania z wykorzystaniem hodowli bakterii na konkretnym podłożu.

Leczenie krztuśca to przede wszystkim leczenie przyczynowe - a więc wdrożenie antybiotykoterapii. Najlepiej, gdy zostanie ono rozpoczęte do maksymalnie 3 tygodni od zaobserwowania u pacjenta kaszlu. Antybiotyk przyjmowany po tym terminie niestety nie złagodzi przebiegu choroby i jej objawów, natomiast zdecydowanie skróci czas, w którym pacjent może zarażać inne osoby.

Leczeniu farmakologicznemu towarzyszy także leczenie objawowe, które obejmuje podawanie choremu leków rozrzedzających wydzielinę z dróg oddechowych, leków przeciwbólowych (jeśli istnieje taka potrzeba) oraz przeciwgorączkowych. Pacjent może także stosować preparaty mające na celu nawilżenie gardła, które może boleć na skutek napadów kaszlu. Bardzo istotne jest odpowiednie nawodnienie organizmu oraz jego odżywienie, czyli, po prostu - stworzenie mu warunków do zdrowienia.

Krztusiec – powikłania krztuśca u dzieci i dorosłych

Powikłania krztuśca są ciężkie i mogą pojawić się nawet pomimo wdrożenia odpowiedniego leczenia. Grupą najbardziej narażoną na negatywne następstwa kokluszu i na ciężki przebieg krztuśca są noworodki, niemowlęta i małe dzieci. Do najczęściej występujących powikłań należy zapalenie oskrzeli i zapalenie płuc, a oprócz tego niedodma oraz odma opłucnowa. U niemowląt mogą rozwinąć się następstwa neurologiczne w postaci obrzęku mózgu, drgawek, krwawień podtwardówkowych i wewnątrzczaszkowych, zaburzenia świadomości. Powikłania neurologiczne niosą za sobą ryzyko niepełnosprawności - w tym niepełnosprawności intelektualnej, padaczki czy całkowitej lub częściowej głuchoty.

U starszych dzieci i dorosłych, w następstwie krztuśca, może rozwinąć się przepuklina, nietrzymanie moczu i wypadanie odbytnicy, wylewy podspojówkowe i inne dolegliwości.

Profilaktyka - kiedy i jak zaszczepić dziecko lub dorosłą osobę przeciw krztuścowi?

Najskuteczniejszą formą profilaktyki przeciwko krztuścowi są oczywiście szczepienia ochronne, zawierające bezkomórkowe antygeny krztuśca. Zgodnie z zaleceniami, u niemowląt można podawać szczepionkę skojarzoną (oprócz krztuśca, uodparniającą również na błonicę i tężec). Przyjmuje się ją w 4 dawkach podstawowych (w 2, a później w 3/4, w 5 oraz w 16/18 miesiącu życia), i w jednej dawce przypominającej (podawanej w wieku 6 lat). Niestety, szczepienie nie uodparnia organizmu na zawsze (podobnie jak przechorowanie krztuśca), dlatego w dorosłości - po ukończeniu 18 lat - zaleca się wykonywać szczepienie przypominające co około 10 lat.

Szczepienie na krztusiec można wykonać również u kobiety w ciąży - dzięki uzyskaniu przeciwciał i przekazaniu ich dziecku przez łożysko, noworodek będzie uodporniony do czasu przyjęcia własnego szczepienia.

Do profilaktyki zalicza się także izolację chorych oraz leczenie poekspozycyjne (chemioprofilaktykę poekspozycyjną), czyli przyjmowanie antybiotyku przez osoby, które są narażone na kontakt z pacjentem - rodzice, opiekunowie, inni członkowie rodziny).

Źródła:

1. J. Wysocki, J. Mrukowicz, B. Dubiel, F. Mejza, Krztusiec (koklusz) [w:] Interna - Mały Podręcznik Medycyny Praktycznej, weryfikacja hasła: 15.07.2024
2. Prof. dr hab. med. J. Wysocki, dr n. med. J. Mrukowicz, dr n. med. B. Dubiel, Krztusiec (koklusz) [w:] Medycyna Praktyczna, 25.07.2014, aktualizacja: 21.02.2019
3. Lek. B. Banasiak, dr n. med. A. Zawadzka-Krajewska, Krztusiec - różne objawy i aktualnie zalecane postępowanie [w:] Pediatria po Dyplomie 01/2017
4. Dr hab. n. med. A. Nitsch-Osuch, Diagnoza krztuśca na podstawie objawów klinicznych - aktualne wytyczne [w:] Medycyna po Dyplomie 03/2019
5. K. Rosłonkiewicz-Wiechowska, Krztusiec - stara choroba i nowe metody zapobiegania [w:] Forum Medycyny Rodzinnej 2017, tom 11, nr 3
6. H. Danielewicz, A. Łątkowska, A. Boznański, K. Gomułka, M. Bogucka, Zachorowania na krztusiec u dzieci ze współistniejącą chorobą atopową [w:] Borgis - Nowa Pediatria 2/2007