Kleszcze afrykańskie (kleszcze wędrowne) - czy mogą przenosić groźne choroby? Afrykańskie kleszcze w Polsce

Kleszcz Hyalomma - ze strefy klimatu śródziemnomorskiego i Afryki do Polski i na Dolny Śląsk

W maju 2024 roku w mediach pojawiło się wiele wiadomości o niezwykle groźnych kleszczach-mutantach, polujących na ludzi i mających zdolność do gonienia swoich ofiar nawet przez kilkaset metrów. Mają być znacznie większe od „standardowych” kleszczy występujących w Polsce, a dzięki długim odnóżom udaje się im przemieszczać niezwykle szybko. Miejsca ich bytowania to głównie strefy klimatu śródziemnomorskiego (w tym Europa Południowa), a także Afryka Północna oraz Azja Zachodnia, natomiast ostatnio pojawiają się doniesienia o ich obecności także Polsce - na południu, na Dolnym Śląsku i w innych rejonach kraju. Czy naprawdę jest się czego bać? Skąd pochodzą kleszcze wędrowne (określane również kleszczami afrykańskimi i kleszczami Hyalomma)? Jakie choroby mogą przenosić na swoich żywicieli i w jaki sposób można się przed nimi ustrzec? Poznaj najważniejsze informacje o nowym, "egzotycznym" gatunku kleszczy w Polsce i sprawdź, czy faktycznie zagrażają one zdrowiu i życiu bardziej, niż pajęczaki obecne w naszym kraju od wielu lat.

Afrykańskie kleszcze w Polsce - czy jest się czego bać?

Tak, jak zostało to wspomniane - w maju 2024 roku media zostały zdominowane dość przerażającymi w swoim wydźwięku artykułami, dotyczącymi „nowego” gatunku kleszczy, którego przedstawiciele są znacznie więksi i bardziej groźni od tych bytujących w polskich lasach, łąkach i trawach od wielu lat. Ogólnie rzecz biorąc, wzrost liczebności osobników konkretnego gatunku w Europie - a więc kleszcza wędrownego - jest faktem. Hyalomma marginatum - bo tak właśnie po łacińsku nazywa się ten gatunek - jest kleszczem wędrownym, dla którego naturalnym habitatem jest Afryka Północna, Azja Zachodnia oraz Europa Północna. Jego nazwa nie jest przypadkowa - często jego ofiarą stają się bowiem ptaki, które migrują z Afryki w inne rejony świata - w tym do Europy - a wraz z nimi, do miejsca ich destynacji, zawleczone zostają kleszcze afrykańskie.

Należy jednak z całą mocą podkreślić, że rok 2024 nie jest pierwszym rokiem, w którym zaobserwowano zwiększoną aktywność tego gatunku kleszcza w Europie - w tym w Europie Środkowej i Północnej. Zarówno osobniki dorosłe, jak i nimfy (czyli kleszcze w pośrednim stadium rozwoju, pomiędzy larwą a dorosłością) są „transportowane” poprzez wędrówki ptaków (rzadziej przy transporcie zwierząt hodowlanych) w nasz rejon świata już od wielu lat. Ich swobodnemu bytowaniu sprzyjają między innymi postępujące zmiany klimatyczne, stwarzające dla kleszczy wędrownych coraz lepsze warunki - właśnie dlatego wciąż obserwuje się zwiększanie ich populacji.

Jak wyglądają afrykańskie kleszcze wędrowne i gdzie można spotkać te pajęczaki?

Większość osób, myśląc o wyglądzie kleszcza, ma w głowie obraz tak zwanego kleszcza pospolitego (inaczej określanego mianem łąkowego, leśnego czy pastwiskowego) - Ixodes Ricinus. Stanowią one bowiem większość populacji kleszczy bytujących i żerujących w Polsce (obok gatunków Dermacentor Reticulatus oraz Rhipiecephalus Sanguineus). Są to pajęczaki o bardzo niewielkich rozmiarach (w przypadku postaci nimfy), rosnące po pożywieniu się krwią ofiary.

Wędrowne kleszcze afrykańskie różnią się od wymienionych powyżej osobników przede wszystkim wielkością (są o kilka milimetrów szersze i wyższe), a także odnóżami. W przypadku gatunku Hyalomma, odnóża są znacznie dłuższe i z wyraźnymi segmentami, co umożliwia im wspomniane już powyżej szybkie poruszanie się. Przyjmują barwę od rudobrązowej do czarnej. Aktywnie poszukują swoich ofiar, reagując na ciepłotę ich ciał. Pasożytują głównie na małych ssakach - w tym jeżach czy zającach - oraz na ptakach żerujących na ziemi. Oczywiście mogą także atakować ludzi. Co istotne, kleszcze afrykańskie po maksymalnym spożyciu krwi mogą osiągać nawet do 2 cm długości. 

Jakie choroby odkleszczowe przenosi kleszcz afrykański? Borelioza, groźne wirusy i inne

Mimo, iż kleszcz afrykański nie przenosi boreliozy czy wirusa powodującego kleszczowe zapalenie mózgu (co jest niestety domeną kleszczy pospolitych, występujących w Polsce standardowo, a na dodatek - w coraz większych populacjach), to nie oznacza to, że w ogólnie nie jest groźny dla ludzi. Niestety, kleszcze wędrowne są wektorami m.in:

• riketsjoz - a więc całej grupy chorób wywoływanych przez riketsje (rodzaj bakterii) o ostrym przebiegu gorączkowym, które leczy się w ramach antybiotykoterapii;
• wirusa powodującego gorączkę krwotoczną krymsko-kongijską, czyli chorobę wirusową o ostrym przebiegu i wysokiej śmiertelności, cechującą się występowaniem krwotocznych wybroczyn na ciele i podniebieniu pacjenta, a także krwotokami z nosa oraz krwotokami z iniekcji.

Oczywiście oprócz powyższych chorób, kleszcz wędrowny może także wywołać porażenie kleszczowe - czyli gwałtowną reakcję organizmu na toksynę zawartą w ślinie kleszcza (choć porażenie może wywołać także kleszcz pospolity).

Jeśli chodzi o ochronę przed tym i innymi gatunkami kleszczy oraz o zabezpieczenie się przed zarażeniem wirusem gorączki krymsko-kongijskiej, boreliozą czy każdą inną chorobą odkleszczową, to postępowanie jest standardowe i uwzględnia stosowanie repelentów oraz zachowawczych środków ostrożności (o których pisaliśmy już w artykule Jak chronić się przed owadami? Preparaty odstraszające komary i kleszcze). W przypadku wkłucia się kleszcza wędrownego, jego usunięcie także nie powinno różnić się od usuwania kleszcza pospolitego (więcej informacji o tym zagadnieniu znajduje się w tekście Jak bezpiecznie usunąć kleszcza? Sposoby na wyciągnięcie kleszcza ze skóry).

Wielu naukowców i instytucji - w tym Uniwersytet Warszawski czy Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu - apeluje do obywateli o zgłaszanie przypadków zaobserwowania kleszcza wędrownego lub przypadków jego wkłucia (czy to u zwierząt, czy u ludzi). Obecnie (stan na maj 2024 roku) trwa akcja „Narodowe Kleszczobranie”, mająca na celu wsparcie naukowców przez obywateli poprzez przekazywanie informacji o zaobserwowaniu kleszczy afrykańskich.

Źródła:

1. PAP, Pojawiły się kleszcze przenoszące wirusa gorączki krymski-kongijskiej [w:] Medycyna Praktyczna, 23.06.2020
2. Dr hab. n. med. E. Kuchar, Wirusowe gorączki krwotoczne [w:] Medycyna Praktyczna, 08.06.2017
3. Dr hab. n. med. E. Kuchar, Kleszcze - najważniejsze informacje o kleszczach i chorobach przenoszonych przez te pasożyty [w:] Medycyna Praktyczna, 24.04.2024
4. Dr n. med. A. Parfieniuk-Kowerda, Riketsjozy [w:] Medycyna Praktyczna, 05.06.2017
5. Dr n. med. E. Talarek, Postępowanie po ukąszeniu przez kleszcza - rozpoznawanie i leczenie chorób odkleszczowych [w:] Pediatria po Dyplomie 03/2021
6. Krymsko-kongijska gorączka krwotoczna [w:] medycynatropikalna.pl, dostęp: 15.05.2024